Mustafa Eryaman Arkeolog ve Sanat Tarihçi 

NiÄŸde il merkezinin batısında yer alan Altunhisar ilçesi, ÅŸehir merkezine 35 km uzaklıktadır. Altunhisar ilçesinin hemen etraflarında Demirçağı,  Helen, Roma ve Bizans dönemlerine ait etkili ve bölgesel öneme sahip arkeolojik alanlarıyla medeniyetlere ev sahipliÄŸi yapmaktadır. Bölge tarih öncesinden beri yerleÅŸim görmüştür. Hitit, Geç-Hitit, Pers, Helenistik, Roma ve OrtaçaÄŸ dönemlerinin tarihsel geliÅŸiminde önemli rol oynar. Altunhisar ve çevresi bunca zenginliÄŸine raÄŸmen hala az araÅŸtırılmış bir bölgedir. Bölgede bulunan Kınık Höyük'te ve çevresinde Amerikan, Ä°talyan ve Türk kazı projesi 2011 yılında baÅŸlamıştır. Kınık Höyük'te arkeolojik kazılar, 2011 yılında NiÄŸde Ãœniversitesi ve Erzurum Ãœniversitesi'nin de katılımıyla Pavia Ãœniversitesi ve Eski Dünya AraÅŸtırma Enstitüsü, New York Ãœniversitesi'nin 10 yıllık ortak kazı projesi Prof. Dr. Lorenzo D'Alfonso baÅŸkanlığında devam etmektedir (kınıkhöyük.org 2014). OrtaçaÄŸ'da, AnduÄŸu olarak isimlendirilen Ortaköy/Altunhisar isminin And(a)-ukh, "Ana Tanrıça Halkı" öğelerinden türetilme "Andukh" olabileceÄŸi öne sürülmüştür (Umar 1993:72). Orta Anadolu'da, Orta Bizans'tan günümüze ulaÅŸabilmiÅŸ az sayıdaki kâgir kiliselerden birisi olan Sivri Kilise'nin  tarihi 10. yy'da yaÅŸamış tarihçi Leon Diakonos'un ve daha yakın tarihte W. Ramsay'in aktardığı bilgilere göre, eskinden Altunhisar'ın blunduÄŸu yerde bulunan Bizans kalesi/müstahkem mevkii Antiogos'un tarihiyle iliÅŸkilidir (Pekol 2018:63). Yine bölgeye gelen Arap coÄŸrafyacı Ä°bn-i Hordazbeh (Ö.912), Kapadokya kaleleri arasında "Antiguva Kalesi"nden söz eder (ToroÄŸlu 2006:315). Antiogus-Antiguva'dan bozmo AnduÄŸu ismi Ortaköy (Altunhisar) ilçesinin eski ismidir. Türk-Ä°slam yerleÅŸimi olan Ortaköy (Altunhisar) ilçesine ait 881/1476 senesi vakıf defterinde AnduÄŸu (Orta/Ortaköy) ÅŸeklinde karşımıza çıkan isminin hiç deÄŸiÅŸmeden günümüze kadar geldiÄŸini görmekteyiz (Topal 2012:132). AnduÄŸu'ya baÄŸlı Kınık köyü, Hazelmab Mezrası, zaviyeye bitiÅŸik olan yer, Åžeyh Said bağı ile harap bezirhane, 1483 yılı vakıf kayıtlarında; Hüdavend Hatun Zaviyesi vakıf arazileri olduÄŸu görülür (Topal 2018:123). 1571'de Aksaray'daki en büyük cemaat "Yüzdeciler" cemaatidir. Bu dönemde Yüzdeciler cemaati mensupları AnduÄŸu kazasına yerleÅŸmiÅŸlerdir (Aygün 2018:910). AnduÄŸu, 1483-1867 yıllarında Karaman Eyaletine baÄŸlı NiÄŸde'nin kazası statüsündedir (Sezen 2017:36). 1878 tarihli salnamelerde AnduÄŸu, NiÄŸde'ye baÄŸlı bir nahiyedir. 1910 yılında belediye statüsü kazanan AnduÄŸu, 1928 yılında tekrar nahiye olur. Ortaköy olan ismi 1956 yılında Altunhisar olarak deÄŸiÅŸir ve 1991 yılında NiÄŸde'ye baÄŸlı ilçe stötüsüne kavuÅŸur (Özkarcı 2014:27). Yerli Rum köyünün görülmediÄŸi Altunhisar ilçesinde, 1924 yılında Lozan'da imzalanan Müslüman-Gayrimüslim nüfusun mübadelesi antlaÅŸması gereÄŸi NiÄŸde'ye yapılan mübadil iskanının ilçede uygulanmadığı anlaşılmıştır. Konumuzu oluÅŸturan siyah bazalt cinsi Yazıtlı Kaya'ya geçmeden önce Ä°slam ve Türk-Ä°slam kültüründe taÅŸlara verilen kutsiyete kısaca deÄŸinmenin faydalı olacağını düşünmekteyiz.

İslam kültüründe siyah taş denildiğinde hiç kuşkusuz akla ilk gelen El-Haver'ül-Esved Taşıdır. 'El-Hacer'ül-Esved' Arapça'da 'siyah taş' manasına gelmektedir. Taş, yerden 1,5 m kadar yükseklikte, yaklaşık 30 cm çapında ve yumurta biçimindedir. Bu taşın siyaha yakın koyu kırmızı renkte olması sebebiyle böyle adlandırıldığı anlaşılmaktadır. Kaynaklar, Hacerülesved'in Hz. İbrâhim tarafından Kâbe'nin inşası esnasında tavafın başlangıç noktasını belirlemek amacıyla yerleştirildiği konusunda ittifak etmekle birlikte bu taşın menşei, tarihçesi ve mahiyeti hakkında, birçoğu zayıf isnatlara dayanan, bazıları aynı zamanda sembolik bir anlam taşıyan çeşitli rivayetler nakledilmiştir (Öğüt 1996:433). İslam dünyasında ve Türk-İslam kültüründe taşlara yüklenen farklı mana ve sembollerin olduğu malum bir konudur. Türk-İslam kültüründe taşlar sadece mimaride şekillendirilip, mana yüklenerek kullanılmamıştır. Türk-İslam kültürünce kutsal olarak değerlendirilen ve mimari dışında karşımıza çıkan taşların da olduğunu görmekteyiz. Bu taşlar; Rükn-i Yemani Taşı, Namaz (mühür) Taşı, Meydan Taşı, Şifa Taşı, Bereket Taşı, Bengü Taşı, Yad ya da Yağmur Taşı, Teslim (Tılsım) Taşı, İstihare Taşı, Musalla Taşı ve Mezar Taşı (Acun 2014:2), Arafat Taşı, Şeytan Taşı gibi bezemeli ve yazıtlı taşlardır. Yine bu kutsal taşlardan olan ve Niğde'nin bazı köylerinde hala kullanılan Kıble Taşı adıyla anılan uygulamaları da görebilmekteyiz. Yukarıda verdiğimiz örneklerin dışında tarihimize ve kültürümüze doğrudan ışık tutan yazıtlı taşlara da Niğde'de tesadüf etmekteyiz. Altunhisar ilçesinde bulunan ve oldukça zengin dokulu bağ ve bahçe duvarları vardır. Bu zengin dokulu bağ ve bahçe mimarisi Selçuklu ve Osmanlı dönemi özelliklerini yansıtmaktadır (Foto. 1).

NiÄŸde ili, Altunhisar ilçe merkezinde iki adet Osmanlıca Türkçesi kitabeli siyah taÅŸ bulunmaktadır. Bu siyah taÅŸlardan ilki ve (günümüze ulaÅŸanı) 'DeÄŸirmen Yolu' denilen ve devamında YeÅŸilyurt köyündeki su deÄŸirmenleri ile 'Çay' olarak isimlendirilen dereye uzanan eski yol üzerindedir. Yazılı Kaya'nı hemen önünde bir de su deÄŸirmeni yapısı vardır. Su deÄŸirmeni yapısı günümüze üst örtüsü yıkılarak ulaÅŸmıştır (Foto. 2). 

Antik dönem izlerini büysenidne taşıyan Değirmen Yolu'nun her iki kanadında Selçuklu ve Osmanlı dönemi örgülü bahçe duvarları vardır. Bahçe duvarları kaba yontu bazalt cinsi taşlarla örgülüdür. Bu görkemli bahçe duvarına yerleştirilen büyük hacimli bir kaya kütlesi üzerinde Osmanlıca Türkçesi ile yazılı kitabe dikkat çeker. Siyah taş, 2.30 m yüksekliğinde, 2.00 m genişliğindedir. Hayatı hakkında bilgimizin olmadığı Halil Efendi isimli bir kişinin yazdığı kitabe kayanın düz ve geniş ön yüzeyindedir. Kitabe on bir satırdan oluşur (Foto. 2-3). Osmanlıca Türkçesi kitabede; "Çünkü Gale (dedi) (?) Lütfi ile Lâ taknatû, (Ümidi kesmeyin-Allah'ın Rahmetinden Ümidi Kesmemek-Zümer Suresi 53. Ayeti), Didün Her Geli Çoğa (Çok kişiye), Kaya Cer (sulu-ıslak) hem İytmem Kat'(katı).., 1255 Sene, Halil Efendi Yazdı, Ruhuna Fatiha, Ve Mahmud İbn-u Abdulah (Vefat etmiş olan babası veya şeyhi) 1217 Sene." şeklinde okunmaktadır. Kitabe içeriğine bakıldığında kitabeyi yazan Halil Efendi'nin, Zümer Suresi 53. Ayeti eşliğinde yoldan gelip geçenler ve hemen önünde bulunan değirmene un öğütmeye gelenlere "Lâ taknatû", "Ümidi Kesmeyin" uyarı ve hatırlatmasında bulunmaktadır. Yazılı Kayanın hemen önünde bahçe içerisinde su değirmeninin varlığının, yazıtı daha da anlamlı hale getirdiği düşünülebilir. Türk-İslam kültüründe su değirmenlerine yüklenen olumlu yorumlar vardır. Buğday öğütülen su değirmeni hak ile bâtılın ayrıldığı ilim merkezi veya adaletli bir mahkemeye delâlet eder. Ayrıca rızka ve kazanca, ucuzluğa, hastalıktan şifâ bulmaya, borçları ödemeye, rızkı ve rahmeti (su-ekmek) verenin Allah olduğunu, bu ulvi mesajlar doğrultusunda da asla ümidi kesmememiz gerektiği yönünde izahta bulunmaktadır. Yazılı Kayayı kaleme alan Halil Efendi ayrıca bizlerden (Kaya Yazıtını okuyanlardan) hem kendisine hem de şeyhi (hocası) olarak değerlendirdiğimiz Abdullah oğlu Mahmud'a Fatiha ve dualar istediğini anlamaktayız.

Altunhisar'da ikinci Yazılı Kaya ilçe merkezinden güneye açılan Eski Türbe Yolu üzerindedir. Türbe Yolu, Altunhisar bağlarına gitmektedir. Yol ayrıca, Altunhisar bağları içlerinde bulunan ve bölgede herkesçe 'Şeyh Güzel Rahmetullah Aleyh Türbesi ve Sarnıcı' olarak bilinen alana da gider (Foto. 4).

Hikmet Dinçer (1950-Altunhisar doğumlu) ve Hayrettin Kirazcı (1964-Altunhisar doğumlu) ile 14.06.2020 günü yapılan söyleşide; "Eski Türbe Yolu üzerinde yakın bir zamana kadar bahçe duvarında görülen yazıtlı bir kaya varmış (Foto. 2). Zamanın birinde buradan geçen bir evliya (muhtemelen Şeyh Güzel Rahmetullah Aleyh) bu kayaya kılıcını vurur. kılıcını vurduğu kayada kılıcının izi kalır. 'Kılıçlı Taş' olarak bilinen ve üzerinde yazı bulunan taş, bahçe duvarında idi. Bizler çocukken Türbeye gitmeden önce Kılıçlı Taş'ın önünde dua eder, dereden aldığımız çakıl taşını kılıçlı taşın yüzeyine tuttururduk. Çakıl taşı bazen tutar bazen de düşerdi. Yakın bir zamanda ilçe belediyesince, Türbe Yolunun genişletilmesi esnasında taşın bulunduğu duvar yıkılmış, duvar taşları yeni yolun tabanında kullanılmıştır. Kılıçlı Taş'ın da bu şekilde yolun içine atıldığı" ifade edilmiştir. 'Kılıçlı Taş' olarak adlandırılan kaya yüzeyinde kazıma Osmanlıcı Türkçesi kitabe de; "El-Hac El-Seyyid (?) Abd., Hacı Abdullah, ..." şeklinde okunmaktadır. Yazılı Kayayı fotoğrafı üzerinden değerlendirdiğimizde, yaçıtın alta doğru kuvvetle muhtemelen devam ettiğini, kaya dibinin zamanla toprak dolmasıyla alt satırların toprak altında kalabilmiş olduğunu düşünmekteyiz. Eski Türbe Yolu üzerinde bulunan Yazılı Kaya, ilçe tarihi ve kültürü adına paha biçilemez değerdedir. Yazılı Kayanın yol yapımı esnasında sağlıklı bir şekilde alınıp türbeye ya da güvenli bir alana nakledilip korunması pekâlâ yapılabilirdi. Bu sayede Yazılı Kayayı bizlerin ve bizlerden sonraki nesillerin de görmesi ve taştan istifade edilmesi sağlanabilirdi.

KAYNAKÇA

Banu Pekol, (2018). Niğde mimari Kültürel Mirası Değerlendirme Raporu, Anadolu Kültür, Sena Ofset, İstanbul 2018.

Bilge Umar, Türkiye'deki Tarihsel Adlar, İnkılap Kitabevi, İstanbul 1993.

Emin Toroğlu, Niğde İli Yerleşmeleri ve Lokasyon Planlaması, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006.

Hakkı Acun, Türk Kültüründe Taşlar, (Genişletilmiş 2. Baskı), Ankara 2014.

Lorenzo d'Alfonso, https://www.kinikhoyuk.org/index.html. (EriÅŸim: 15.06.2020).

Mehmet Özkarcı, Türk Kültür Varlıkları Envanteri Niğde I-II, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2014.

Mustafa Eryaman, Niğde Şehri Su Değirmenleri, Göksu Matbaa, İstanbul 2020.

Necmettin Aygün, Nüfus Defterlerine Göre Boynuincelü Aşireti (1830-1845), Belleten, S.295, 2018.

Nevzat Topal, 15. Yüzyılda Niğde, Kömen Yayınları, Ankara 2018.

Nevzat Topal, Karaman Eyaleti Vakıf Defterlerinde Niğde Vakıfları (H.881/M.1476), Journal of World of Turks, C.4, S.2, 2012

Salim Öğüt, Hacerülesved, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, C.14, İstanbul 1996.

Tahir Sezen, Osmanlı Yer Adları, Sistem Ofset Bas. Yay. San. ve Tic. Ltd. Şti., Ankara 2017.

Yusuf Turan Günaydın, Rüya Tabirnamelerinde Su, Geleneksel Türk Sanatında ve Edebiyatımızda Su, ASKİ Genel Müdürlüğü Yayınları No: 8, Ankara 2013.