Yazan: Mehmet YuÄŸuran
AÄŸustos 2009

Anadolu’da geçmiÅŸten günümüze çeÅŸitli amaçlarla kullanılan sandıklar artık yerini bavullara ve boy boy plastik veya metal kutulara bırakmış durumda. Ceviz, sedir, çam, servi gibi aÄŸaçlardan özenle süslenerek ya da tenekeden, sacdan basitçe yapılmış olsunlar eskiden sandıksız bir hayat düşünülemezdi. Gelinlik kızların çeyizini taşımak, mücevherleri, kumaÅŸ, silah gibi eÅŸyaları korumak, yiyecekleri, el aletlerini koymak, kutsal ya da kiÅŸisel eÅŸyaları saklamak için her zaman gerekliydiler. Åžimdiyse daha çok dekoratif amaçlara hizmet ediyorlar.

Anadolu’da çaÄŸlar boyunca kullanılan sandıkların içinde çeyiz sandıklarının ayrı bir yeri vardır. Eskiden, kız çocuklarının doÄŸduÄŸu günden itibaren yapılmaya baÅŸlanan el emeÄŸi göz nuru çeyiz sandıklarda saklanırdı. Çeyizin kendisi kadar sandık da genç kızın ailesinin maddi durumunu yansıtırdı. Zengin aileler sedir ya da ceviz aÄŸacından yapılma, iÅŸlemeli, oymalı sandıklar kullanırken, orta halli aileler cilalanarak parlatılmış kavak aÄŸacından yapılan, üzeri aynalarla, renkli kuÅŸ resimleriyle süslenmiÅŸ sandıkları tercih ederlerdi. En pahalı sandıklar, ahÅŸap kurduna karşı çok dayanıklı olduklarından sedir aÄŸacından yapılanlardı. İçleri kumaÅŸ ya da desenli kağıtla kaplanan sandıkların bazılarına takı koyma gözleri de eklenirdi. Ä°ÄŸne, tığ, düğme, tesbih, çakı gibi eÅŸyaların da koyulduÄŸu bu gözlerin kapakları yana doÄŸru açılır, sandık kapağının kapanmaması için bir destek görevi görürdü. Kimi sandıklarda özel ve gizli bölmeler de bulunurdu. Sandıklara koyulacak çeyizin güzel kokması için de kurutulmuÅŸ gül, lavanta ya da sabun, parfüm ÅŸiÅŸesi kullanılırdı. Hepsinin farklı kilit sistemleri olur, kimilerinin kapağı açılınca bir çıngırak çalardı. Bu çıngıraklar bir çeÅŸit alarm görevi görüyorlardı.
Sandıkları taşımak için her iki tarafında sandığın işçiliÄŸini yansıtan kulplar bulunurdu. Ayaklar yapılarak sandık yerden yükseltilir ve hava alması saÄŸlanırdı. Sandıkları önü ve kapağı genelde yekpare aÄŸaçtan yapılırdı. Köşe birleÅŸtirmeleri ise kırlangıç kuyruÄŸu ya da kaz ayağı diye tabir edilen geçmelerle birleÅŸtirilir ya da basit olarak doÄŸrudan çivilere çakılırdı. BirleÅŸme yerleri  ön taraftan ince süslü çıtalarla kapatılır ve çerçeve ÅŸeklinde güzel bir görüntü saÄŸlanırdı. Sandık kapağı sandığa eski usul ‘gullep’ denilen menteÅŸelerle baÄŸlanırdı.
Türk el sanatını yansıtan sandık süslemeleri çoğunlukla bu işi yıllarca ter dökerek öğrenen ustaların eseridir. Çeşitli çiçek motiflerinin oyulduğu, hatta sahibinin zenginliği oranında altın ve gümüşün kullanıldığı işlemeleri barındıran çeyiz sandıklarının çoğu birer sanat eseridir. Özellikle, kimi sandıkların üzerine Kuran-ı Kerim koymak için yapılan fildişi ve sedef kakmalı kutuların her biri ayrı zarafet örneğidir.
Çoğu kez anneden kıza miras olarak kalan çeyiz sandıkları genç kızlar için özel bir anlam taşırdı. Genç kızların mektup, resim, şiir, anısı olan küçük eşyalar gibi kendilerine has sırlarını da barındıran sandıklar tamamen onlara özel olur, başkası tarafından açılamazdı. Evlendiğinde onunla birlikte koca evine giden sandığı kızına vermek için saklardı. Bazen sandık kapaklarının içleri defter niyetine kullanılırdı. Sonraki kuşaklara aktarılmak istendiği için kapak içlerine yazılan bilgiler içinde, bazen çocukların doğumu veya anne-babanın ölümü, bazen de evlenme veya askere gidiş tarihleri göze çarpar.

Çeyizin Türk kültüründeki önemi
Gelinin baba evinden koca evine götürdüğü takı, giyim, çeşitli örtü ve ev eşyasından oluşan çeyizin hazırlanması kız çocuğunun doğumuyla başlardı. Çeyiz için gerekli el sanatlarını ilkokul çağıyla birlikte öğrenmeye başlayan kız çocuklarına ergenlikle birlikte bir dikiş makinesi ve çeyiz sandığı verilirdi. Annesi ve yakın çevresinden yardım alarak çeyizini oluşturmaya başlayan genç kızların yaptıkları el işlemeleri içinde nakış ve dantel başı çekerdi. Yatak örtüleri, bohçalar, çarşaflar, yorgan kılıfları, masa ve diğer mobilyalarda kullanılacak örtüler nakışla işlenir, uçlarına danteller dikilirdi. Nakışlarda kullanılan motiflerin her birinin anlamı vardı. Örneğin, nar gibi çok çekirdekli meyveler bereketi ve çok çocuk sahibi olma isteğini, hayat ağacı sağlıklı ve uzun ömürlü bir evliliği simgelerdi.
Kız evi, çeyiz eÅŸyasının zenginliÄŸi doÄŸrultusunda saygınlık kazanırdı. Kızın ailesi yoksul bile olsa çeyiz yapmak zorundaydı. Düğün kutlamalarının renkli ve önemli bir parçası olan ‘çeyizin damat evine götürülmesi’ töreninden sonra çeyiz kız ailesinden gelen kadınlar tarafından serilerek sergilenirdi. Bu sergilenme iÅŸi de ayrı bir beceri ve bilgi gerektirirdi. Çeyizin serilmesinden sonra yemeli-içmeli, ÅŸarkılı-türkülü bir eÄŸlence yapılır, düğüne gelenler ve mahalleli tarafından gezilen çeyiz bir süre sonra kaldırılırdı. 
 
Kapadokya sandıkları
Bölgemizde çıkan sandıklar kabaralı, ahşap oyma, teneke kaplama, deri kaplama gibi çeşitlilik arz etse de en çok kabaralı ve ahşap oyma sandıklara rastlanmaktadır. Kabaralı sandıklarda, genellikle kilise veya cami kubbeli olan teneke kesmelerin etrafına kabara denilen çiviler çakılarak motif oluşturulur. Ahşap oymalı olanlar ise hayat ağacı, göz, çift göz, muska, yedi dağın çiçeği gibi doğurganlığı ve gelecek nesli temsil eden meyveli ve çiçekli ağaçlar; uzun ömrü simgeleyen servi veya kavak ağaçları; gül, papatya, karanfil gibi çiçek motifleriyle süslüdür. Bazen dini tema olarak, ay, yıldız, cami, gül, minare, kubbe gibi şekiller ya da gayrimüslim olanların kullandıkları kilise, haç, Meryem, İsa ve aziz motifleri görülmektedir.
Sandıkların ön kısmında olan işleme ve motiflerden başka bazen de iç bölümlerinde, özellikle kapak içinde kök boya veya toprak boyayla yapılmış motiflere sıkça rastlanır. Bu motifler arasında Osmanlı gemisi, vazolarda çiçek buketleri, bir manzara, kilise, cami, hayat ağacı gibi motifler sayılabilir.

Yeşil sandıklar
Dikkatle incelendiğinde kabaralı ve oymalı sandıkların gerek Türkiye genelinde, gerekse Kapadokya özelinde yeşil renkle boyandığı görülür. Yapılan sandıklar önce kireç karışımı beyaz renkle boyanır. Bu kireçli karışım, ahşabı dış etkenlerden, özellikle böceklerden korumak içindir. Onun üzerine de kök boya ve toprak boya denilen yeşil renk sürülür.
YeÅŸil, Ä°slam dininde çok kutsal bir renktir. Peygamberimizin mescidinin ve kabrinin üstü yeÅŸil kubbelidir. Konya’daki Mevlana Müzesi’ndeki minarenin kubbesi de yeÅŸildir. Evliya ve erenlerin türbelerinde de yeÅŸil renk hakimdir. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde de cami süslemeleri, çiniler, yeÅŸil ve firuze renklerle bezenmiÅŸtir. Kapadokya’da ise eskiden hacca gidenlerin kapıları yeÅŸile boyanırdı.
Yeşil renk ayrıca muradın simgesidir. Murat edilen, istenen şeyler genellikle yeşille simgelenmiştir. Birisi rüyasında yeşil gördüğü zaman isteğinin, muradının kabul edileceği şeklinde yorumlanır. Evlenen eşlerin sağlıklı olmayı, iyi geçinmeyi, çocuk sahibi olmayı, ömür boyu mutluluğu istemeleri de murattır. Tüm bunlar bölgemizde bulunan sandıkların çoğunluğunun neden yeşil olduğunu açıklar.
YeÅŸil sandıklar bölgenin türkülerine bile girmiÅŸtir. ÖrneÄŸin; Ãœrgüplü halk ozanı Refik BaÅŸaran’ın “AyÅŸem’in yeÅŸil sandığı, daha elinin deÄŸdiÄŸi, hiç aklımdan çıkmıyor, kapılıp sele gittiÄŸi” türküsü bugün de söylenmektedir.
Ne yazık ki çeyiz sandığı geleneği son yıllarda ortadan kalkmaya yüz tutmuştur. Koskoca evlerde çeyiz sandığına yer bulunamamakta, düğünlerde adet olan çeyiz sandığına oturup para isteme geleneğinde de basit bavullar kullanılmaktadır. Bunun gibi anlamlı ve güzel geleneklerimize sahip çıkıp yaşatmak ve gelecek kuşaklara aktarmak dileğiyle.

Not: Bu yazı için antikacı Mehmet YuÄŸuran’ın yaklaşık 50 parçalık sandık koleksiyonu fotoÄŸraflanmış, içlerinden en karakteristik olanları seçilerek kullanılmıştır. Daha fazla fotoÄŸraf için Mehmet YuÄŸuran’ın www.antikite.com sitesi ziyaret edilebilir.

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin AÄŸustos 2009 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz. www.cappadociaexplorer.com