Yazan: Yavuz İşçen
AÄŸustos 2009

Ãœlkemizin hiçbir yerinde taÅŸ ve insan iliÅŸkisi Kapadokya’da olduÄŸu kadar canlı ve üretken deÄŸildir. Gerçek anlamda Kapadokya’yı tanımayanlar biraz abarttığımızı düşünebilir. Oysa Kapadokya insanının yaÅŸamında taÅŸ, bizim tahminlerimizden çok öte anlamlar taşır. Devasa yeraltı kentleri, mezarlar, kiliseler, evler, tandır ocakları, ahırlar hep taÅŸa oyulmuÅŸtur. Bu listeyi isterseniz uzatabilirsiniz. TaÅŸ, Kapadokya’da hep yanınızdadır; isteseniz de ondan kopamazsınız. Bu yaÅŸam tarzı, mimari süslemelerden, boynumuza astığımız kolyelere ve evimizdeki biblolara kadar bir taÅŸ kültürü ve sanatı yaratmakta gecikmemiÅŸtir. Bugün oniks mermerinden yapılma eÅŸyalar bu kültür ve sanatın en güzel örneklerinden biridir.

Yunanca’da ‘Onyks’ olarak kullanılan ve tırnak anlamına gelen bu kelime Türkçeye ‘Oniks’ ÅŸeklinde girmiÅŸtir. Söylenene göre Orta ÇaÄŸ’da Türkler oniks taşının sara (epilepsi) hastalığına iyi geldiÄŸine inanırlarmış. Dilimizde oniks tanımlaması hem bir tür mermer için hem de kalsedon türlerinden yarı deÄŸerli bir taÅŸ olan akiÄŸin bir çeÅŸidi için kullanılmaktadır. Gerçek oniks, büyük ölçüde silisyum minerallerinden oluÅŸan bir tür akik taşıdır. Balgam taşı da denilen bu taÅŸ yuvarlak tabakalıdır. İç yapısı lifli ve hareli olan bir türü ‘kedigözü’ olarak adlandırılır ve takı taşı olarak kullanılır. Bu taÅŸa benzediÄŸi için mermer türlerinden biri de oniks olarak adlandırılmıştır. Karışıklığı önlemek için oniks ve oniks mermeri ÅŸeklinde ifade etmek daha doÄŸrudur. Oniks mermeri daha çok dekoratif ve kullanıma yönelik hediyelik eÅŸya yapımında deÄŸerlendirilmektedir. Kapadokya’da oniks mermerinden yapılan eÅŸyalar ve oniks mermeri iÅŸlemeciliÄŸi bu yazımızın konusunu oluÅŸturmaktadır.

Oniks mermeri
Kireçtaşı ya da dolomitin ısı, basınç ve sulu çözeltilerin etkisiyle başkalaşıma uğraması sonucu ortaya çıkan kayaç türleri genel olarak mermer adıyla tanımlanmaktadır. Mermerler kendi içinde 4 ana gruba ayrılarak sınıflandırılırlar. Oniks mermeri bunlardan biridir. Oniks mermeri, kalsiyum karbonatlı soğuk kaynak sularının çökelmesi sonucu ortaya çıkan taşlardır. Daha kristalize ve saydam yapılarıyla diğer mermer türlerinden ayrılırlar. Mermerlerde ışığı geçirebilme özelliği saydamlık olarak tanımlanmaktadır. Oniks mermeri 1-4 cm arasında değişen derinliklere ışığı geçirebilir. Mermerlerde ise ışık geçirgenliği yoktur. Oniks mermerlerinin diğer mermer türlerine göre daha sert bir yapıları vardır. Bu nedenle işlenmeleri daha zordur. Renk olarak genellikle beyaz, yeşil, sarı ve kırmızı olarak bulunurlar.

Oniks mermeri iÅŸleme tekniÄŸi
Oniks mermer işlemeciliğinde birbirini izleyen 4 aşama bulunmaktadır. Bunlar, kesme, şekillendirme, parlatma ve cilalamadır.
Kesme: Yataklardan çıkartılan oniks mermeri, bloklar halinde atölyelere girer. İlk işlem, taşın yapılacak işe göre uygun büyüklüklerde kesilmesidir. Bunun için kesim tezgahında daire şeklinde elmas uçlu testereler kullanılır. Sürtünmeden doğan ısının önlenmesi ve toz olmaması amacıyla testerenin taş ile temas ettiği alana sürekli su gönderen bir sistem vardır.
Şekillendirme: Şekillendirmede torna tezgahları kullanılmaktadır. Taşın tezgaha takılabilmesi için önce takoz adı verilen, iş bittikten sonra kesip atılacak bölüm hazırlanır. Takoz kısmından tezgaha takılan taş, tezgahın çalıştırılmasıyla birlikte dönmeye başlar. Dönen taşa istenilen şekli verebilmek ustalık işidir. Taşa şekil verilirken elmas uçlu şekillendiriciler kullanılır. Ustalar bu işlemler sırasında ayrıca çeşitli aletlerden yararlanırlar. Bunlar arasında, madırga, çarpacak, murç, arda, gönye, pergel, delgi tığı, keski, törpü ve eğe sayılabilir.
Parlatma: İstenilen şekle gelmiş olan taş dış yüzeyindeki pürüzlerin giderilmesi amacıyla parlatılır. Parlatma işlemi ayrı bir tornada yapılır. Taş tornaya takılırken taşın kırılmaması için küçük tahta destekler tornaya yapıştırılır. İşlem sırasında tornada karbon taşı ve sonrasında da su zımparası kullanılır.
Cilalama: Son işlem olan cilalama ortaya çıkan ürünün parlak bir görünüm kazanması amacıyla yapılır. Cila olarak eskiden kalay, kurşun, cıva ve oksalik asit karışımı bir madde kullanılırdı. O yıllarda çoğu usta cila formülü vermekten kaçınır ve bunu bir meslek sırrı olarak saklardı. Günümüzde cilalama işinde genellikle oksalik asit kullanılmaktadır.

Oniks mermeri ürünleri
Dekoratif ve kullanıma yönelik çeÅŸitli objelerin yapımında kullanılan oniks mermerinden vazo, kül tablası, kalemlik, isimlik, ÅŸekerlik, mumluk, ÅŸamdan, çeÅŸitli biblolar, hayvan biçimli dekoratif ürünler, kahve fincanları, çeÅŸitli takılar, takı kutuları, anahtarlık, satranç takımı gibi ürünler yapılmaktadır. 1980’li yıllardan itibaren Kapadokya’da turizmin geliÅŸimine baÄŸlı olarak üretilen ürünlerde turistlerin beÄŸenisine hitap edebilecek çeÅŸitler yaratılmış, kalite, sunum ve pazarlama yöntemleri geliÅŸtirilmiÅŸtir.
Kapadokya’da bugün seyyar hediyelikçilerden, önemli merkezlerdeki büyük satış maÄŸazalarına kadar hemen hemen gezdiÄŸiniz bütün mekanlarda oniks mermerinden yapılma ürünlere rastlayabilirsiniz. Sektörde yer alan insanlardan edindiÄŸimiz bilgiye göre, bu ürünlerin yaklaşık % 5’lik kısmı bölge taÅŸlarından (Ãœrgüp-Avanos), % 30’luk bölümü Türkiye’nin diÄŸer bölgelerinden getirilen taÅŸlardan üretilmekte, %65’lik bölümü ise çoÄŸunlukla Pakistan’dan gelen ithal ürünlerden oluÅŸmaktadır.

Kapadokya’da oniks mermeri iÅŸlemeciliÄŸi tarihi
Eskiden HacıbektaÅŸ taşı olarak adlandırılan oniksten yapılma ufak kullanım eÅŸyaları, kül tablaları, biblolar ve vazoların üretimi yapılmakla birlikte fazla yaygın deÄŸildi. Daha ilkel teknikler kullanılarak sürdürülen bu üretimin özellikle 1950’li yıllardan sonra geliÅŸtiÄŸi ve 1960’lı yıllardan itibaren de farklı bölgelerimize yayıldığı söylenebilir. Bu geliÅŸimde HacıbektaÅŸ yöremizin etkisi büyüktür. Bu anlamda oniks mermeri iÅŸlemeciliÄŸinin ülkemize Kapadokya’dan yayıldığını rahatlıkla söyleyebiliriz.
Kapadokya’da oniks mermerinin kullanımına iliÅŸkin bazı örnekler vermek istiyorum. Bu örnekler Kapadokya’da oniks mermeri iÅŸlemeciliÄŸinin geçmiÅŸinin oldukça eskilere uzandığını göstermesi bakımından anlamlıdır.
1) 1967 yılında Prof. Dr. Kemal Balkan tarafından HacıbektaÅŸ ilçe merkezinde bulunan Sulucakarahöyük’te yapılan kazılar sırasında birçok yapı katı ortaya çıkartılmıştır. Buluntular arasında oniksten yapılma yaÄŸ kandilleri dikkat çekicidir. Kandiller Klasik ÇaÄŸ’a (MÖ. 150-MS. 300) tarihlenmiÅŸtir. Buluntular HacıbektaÅŸ Arkeoloji ve Etnografya Müzesi’ndedir.
2) 13. yy’da Horasan’dan Anadolu’ya gelerek HacıbektaÅŸ’a yerleÅŸen Hacı BektaÅŸ Veli ve onun felsefi görüşleri etrafında sonradan oluÅŸturulan BektaÅŸilik Tarikatı üyeleri ‘Teslim Taşı’ denilen, 12 imamı temsilen 12 köşeli olarak oniksten yapılan taşı boyunlarında taşırlardı. UÄŸur getirdiÄŸine inanılan teslim taşının örnekleri Hacı BektaÅŸ Veli Müzesi’nde görülebilir.
3) GülÅŸehir’de 1779 yılında yapılmış olan Karavezir Camisi’nin mihrap, minber ve vaaz kürsüleri oniks mermeri kullanılarak yapılmıştır.
4) Ãœrgüp’ün yerel azizlerinden biri olan Aziz Yuannis adına 1892 yılında yapımı tamamlanarak hizmete açılan kilise dramatik yapılma ve yıkım hikayesinin yanı sıra mimari yapısında kullanılan oniks mermeri açısından da anlamlıdır. Bugün tamamen yok olmuÅŸ olan kilisenin oniks mermerinden yapılma görkemli kapısı, yıkımdan sonra Ãœrgüp belediye binasının kapısı olarak kullanılmış ve günümüze ulaÅŸmıştır.

Kapadokya’da oniks mermeri yatakları
Ãœlkemiz oniks mermeri yatakları açısından oldukça zengindir. NevÅŸehir’de Ãœrgüp, Avanos ve HacıbektaÅŸ, KırÅŸehir’de Betlik köyü ve Terme, Manisa’da Akhisar ve Demirci, Bolu’da Mudurnu ve Seben, Sivas Yıldızeli, Konya EreÄŸli, Bilecik Söğüt, Ä°zmir Torbalı, Ankara Çubuk, Tokat Turhal ve Denizli’de oniks mermeri rezervleri olduÄŸu bilinmekte ve bu ocaklardan birçoÄŸu günümüzde de iÅŸletilmektedir.
NevÅŸehir’de, Ãœrgüp’ün 3 km kadar güneydoÄŸusunda İçmeceler mevkiinde var olan eski bir oniks mermeri yatağının 1975-76 yıllardan bu yana kapalı olduÄŸu bilinmektedir. Ocağın kapanma nedenleri arasında, bölgenin SÄ°T alanı kapsamında kalması, rezerv azlığı ve iÅŸletmeci firmanın iÅŸi bırakması önemli etken olmuÅŸtur. Ãœrgüp’te Aziz Yuannis Kilisesi’nin kapısında kullanılan oniks mermerinin, Ãœrgüp İçmeceler mevkiindeki ocaklardan çıkarıldığı söylenmektedir. Bu ocaktan ağırlıklı yeÅŸil olmak üzere, beyaz ve sarı taÅŸlar çıkarıldığı,   tabakaların travertenler arasında ince katmanlar halinde bulunduÄŸu anlatılmaktadır. Bazı kaynaklarda ise kilisede kullanılan oniks mermerinin HacıbektaÅŸ yataklarından getirildiÄŸi belirtilmektedir. Ãœrgüp’te İçmeceler ocağının yanı sıra, Aksalur’da ve Sarıhıdır’da oniks mermeri yatakları olduÄŸu bilinmektedir. Bu merkezlerden yeÅŸil renk oniks mermeri çıkartılmaktadır. Eski taÅŸ ustaları Aksalur’daki taşın zümrüte yakın kalitede olduÄŸunu söylüyorlar. Bir süre iÅŸletilmiÅŸ olan bu ocaklar rezervlerinin yetersizliÄŸi, taşın çıkarılma zorluÄŸu ve taÅŸa olan talebin azalmasına baÄŸlı olarak bugün kapanmış durumdadır.
HacıbektaÅŸ ilçesinde var olan eski oniks mermeri yatakları ise yine benzer nedenlerle yıllar önce kapanmıştır. NevÅŸehir’deki diÄŸer oniks mermeri ocağı, Avanos’tadır. Avanos’ta 1955 yılından bu yana iÅŸletilen Topraklık mevkiindeki ocaklardan beyaz ve sarı olmak üzere iki tip taÅŸ çıkartılmaktadır. Avanos ocaklarından çıkartılan oniks mermeri iyi cila kabul etmesiyle tanınır. Avanos’taki ocak da bölgenin SÄ°T alanı içinde kalması nedeniyle yaklaşık 1995 yılından bu yana iÅŸletilmemektedir. Bölgeden aldığımız bilgiye göre, HacıbektaÅŸ Halk EÄŸitim Merkezi’nde yaÅŸatılmaya çalışılan oniks mermeri iÅŸlemeciliÄŸi kapsamında kullanılmak üzere Avanos ocaklarından bazen bir kamyon kadar taÅŸ çıkartılıyormuÅŸ. Bunun haricinde ocak kapalı durumda.
Bu bilgilerden anlaşıldığı gibi günümüzde Kapadokya bölgesinde oniks mermeri ocağı iÅŸletmesi durmuÅŸtur. Kapadokya’da sayıları oldukça azalmış olan taÅŸ iÅŸleme atölyelerinde bugün Türkiye’nin çeÅŸitli yerlerinden getirilen oniks mermerleri kullanılmaktadır. Özellikle Tokat, Turhal, Sivas Yıldızeli, Bilecik Söğüt, Ankara Polatlı, EskiÅŸehir, Afyon ve Balıkesir gibi illerimizden Kapadokya’ya iÅŸlenmek üzere oniks ve mermer getirildiÄŸi bilinmektedir.

Kapadokya’da oniks mermeri atölyeleri ve sorunlar
Kapadokya’da oniks mermeri iÅŸleyen atölyeler küçük iÅŸletmelerdir. ÇoÄŸu tek ustanın bütün iÅŸleri yaptığı, bünyesinde işçi çalıştıramayan bir görünümdedir. Ağırlıklı olarak kış aylarında üretim, yaz aylarında ise satış yapılmaktadır. Eskiden bölge içine ve bölge dışına da toptan satış yapan bu atölyelerde artık sadece perakende satış yapılmaktadır. Kapadokya’da günümüzde turistlere gösteri amaçlı üretim yapan maÄŸazaların bünyesindeki atölyelerin dışında, oniks mermeri iÅŸleyenlerin sayısı bir elin parmaklarıyla gösterilebilecek kadar azalmış durumdadır. Yaptığımız araÅŸtırma sonucu NevÅŸehir sınırları içinde, Uçhisar’da 2, Ortahisar’da 1, ÇavuÅŸin’de 1 ve Göreme’de 1 olmak üzere toplam 5 atölye tespit edebildik. Bunlara ek olarak HacıbektaÅŸ’da Halk EÄŸitim Merkezi bünyesinde bu sanatı davam ettirmeye yönelik olarak çalıştırılan atölyelerin olduÄŸunu öğrendik.
Bu gerilemenin oniks taşına olan ilginin azalmasından kaynaklandığını düşünmek bir yanılgı olur. Çünkü konu ile ilgili olarak görüştüğümüz tüm kiÅŸiler, bölgede 1990’lı yıllardan baÅŸlayarak Pakistan’da üretilen ve iÅŸlenmiÅŸ ürün olarak Türkiye’ye ithal edilen oniks mermerinin çok daha ucuz olarak satıldığını ve yerli üretimin rekabet ÅŸansını yitirdiÄŸini belirttiler. Bu ÅŸartlarda 2000’li yılların başından itibaren ülke genelinde ve Kapadokya bölgesinde çok sayıda atölyenin kapanmak zorunda kaldığını söylediler. Bugün kendi atölyesi olan iÅŸletmeler bile Pakistan taşından ürünler satmak zorunda kalmıştır.
Ancak konu bu kadar basit deÄŸil; iÅŸin bir diÄŸer yönü de aynı yıllarda bölgede hızla geliÅŸen turizm ve turizmin kanserli bir parçası olan komisyonculuktur. Bölgeye gelen turistler bilindiÄŸi gibi acentalar aracılığı ile geliyor ve tur rehberleri eÅŸliÄŸinde gezdiriliyor. Turist grupları alışveriÅŸ için acenta ve rehberlerin anlaÅŸtığı maÄŸazalara götürülüyor. MaÄŸazalar bu anlaÅŸmalar sırasında satılan ürün üzerinden acenta ve rehberlere belli oranda komisyon ödüyorlar. Öyle ki bu komisyonlar bugün %50’yi geçmiÅŸ durumda. Bu ÅŸartlarda komisyon vermesi mümkün olmayan küçük iÅŸletmelerin satış yapabilme ÅŸansları kalmıyor ve uzun süren iÅŸsizlik sonrası kapatmak kaçınılmaz oluyor. Bazı iÅŸletmeler ise atölyelerini kapatmamakla birlikte taÅŸ iÅŸlemiyor ya da sadece sipariÅŸ olursa iÅŸ yapıyorlar. Bu iÅŸletmeler ayakta kalabilmek için farklı iÅŸlere yönelmiÅŸ durumdalar. Özellikle alçıdan kalıba dökülerek yapılan peribacaları, kül tablaları gibi sürümü olan basit ve ucuz hediyelikler üretiyorlar.

Bir sektörün yok oluşu
Kapadokya’da var olan taÅŸ iÅŸleme atölyesi sayısı konusunda yapılmış istatistik bilgiler bulamadık. TaÅŸ ustalarından aldığımız sözlü bilgilere dayanarak, son yıllarda çok sayıda atölyenin kapandığını söylemek mümkün. Öyle ki, 20-25 yıl kadar önce KırÅŸehir’de 100, HacıbektaÅŸ’ta 40, NevÅŸehir’in diÄŸer ilçelerinde ise 30 kadar atölyede taÅŸ iÅŸlendiÄŸi tahmin ediliyor. Günümüzde bu sayı, KırÅŸehir’de 5, HacıbektaÅŸ’ta 3 ve NevÅŸehir’in diÄŸer ilçelerinde 5 atölyeye düşmüş durumdadır. Bu rakamlar oniks mermeri iÅŸlemeciliÄŸinin 20 yıl içinde bölgede yaklaşık %90-95 oranında küçüldüğünü göstermektedir. Küçülmenin son 10 yılda çok daha hızlı yaÅŸandığı anlaşılmıştır.
Bugün Kapadokya’da adının içinde oniks (onyx) kelimesi geçen ve turist gruplarına çalışan fazla sayıda büyük iÅŸletme görebilmek mümkündür. Bunların çoÄŸu eskiden sadece oniks mermerinden iÅŸlenmiÅŸ ürünleri satan iÅŸyerleriydi. Bazılarının ise kendi atölyeleri de vardı. Bu iÅŸletmelerde günümüzde bir satış yöntemi olarak turist gruplarına gösteri niteliÄŸinde taÅŸ işçiliÄŸi sergilenmektedir. Bu iÅŸletmeler esas olarak altın ve mücevher satışı yapmaktadır. Oniks mermeri ürünlerinde kar oranının az olması bu ürünlerin satışını ikinci plana taşımıştır. Bu nedenle büyük iÅŸletmelerde Oniks mermeri ürünleri ya sembolik olarak bulundurulmakta ya da hiç satılmamaktadır.

NOT: Bu yazının hazırlanması sırasında aşağıda adları bulunan kişilerle görüşme yapılmıştır. Verdikleri bilgiler için kendilerine teşekkür ederiz.

1) Ali Nihat Yönemli, Hisar Onyx Factory Souvenir Shop / Ortahisar
2) Alpaslan Çelebi, Kapadokya Onyx / Uçhisar
3) Murat Macit, Kaya Onyx Atölyesi / Uçhisar
4) Yüksel Eren, Yüksel Art Galeri / Göreme
5) Ali Balalan, Sayan Onyx Jewellery Center / Avanos
6) Zekeriyya Ä°lleez, Avanos Onyx Shop / Avanos

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin AÄŸustos 2009 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz. www.cappadociaexplorer.com