Yazan: Yavuz İşçen
AÄŸustos 2009

Aziz Mamas’ın mezarı ve adına yapılmış olan kilise, Aksaray merkeze baÄŸlı eski adı Mamasun olan Gökçe Köyü içindedir. Aksaray-NevÅŸehir yolunun 15. km’sinden saÄŸa ayrılan yola girip 5 km daha gidilirse Gökçe Köyü’ne ulaşılabilir. Hıristiyan dünyasında Aziz Mamas adıyla bilinen azize ait mezar ve bu mezar üzerine sonradan yaptırılan kilise, günümüzde Müslümanlar tarafından ‘Åžemmas Baba’ türbesi olarak adlandırılmaktadır. Türbe, Hıristiyanlık dönemine ait kilisenin geniÅŸletilerek Ä°slami biçime dönüştürülmesiyle bugünkü ÅŸeklini almıştır.

Hıristiyan toplumunda din uÄŸruna ölen veya kusursuz bir Hıristiyan yaÅŸamı sürdürerek, Tanrıyla yakın iliÅŸkiler kurduklarına inanılan kiÅŸiler, azizlik mertebesine yükseltilmiÅŸler ve büyük saygı görmüşlerdir. Onların tanrısal güçleri olduÄŸuna ve çeÅŸitli mucizeler gerçekleÅŸtirebileceklerine inanılmıştır. Bugün bütün Hıristiyan dünyası tarafından kabul gören Aziz Mamas, 3. yüzyılda yaÅŸamış Kapadokyalı yerel bir aziz olarak karşımıza çıkmaktadır. Anlatıya göre, Roma Ä°mparatorluÄŸu döneminde 12-13 yaÅŸlarında bir çocukken Hıristiyanlığı yaydığı gerekçesiyle zulme uÄŸramış ve daÄŸlara kaçmıştır. DaÄŸda uzun süre aç kalan çocuÄŸu bir geyiÄŸin her gün gelerek sütü ile beslediÄŸi söylenmektedir. Roma Ä°mparatoru Aurelianus’un emri üzerine askerlerin çocuÄŸu yakalayarak Kayseri’de hapse attıkları biliniyor. Karnından mızrakla öldürülüşünü resmeden ikonografik tasvirlerde gösterildiÄŸi gibi sonunda askerler tarafından iÅŸkence edilerek öldürülmüştür.

Aziz Mamas’ın kemikleri
Roma’nın Hıristiyanlığı kabul etmesi ve arkasından Bizans dönemi ile birlikte bu çocuÄŸun ünü, zamanla Kapadokya ve Anadolu sınırlarını aÅŸarak bütün Hıristiyan dünyasına yayılmıştır. Kapadokyalı küçük çoban böylelikle aziz mertebesine çıkartılmış ve Aziz Mamas adıyla anılmaya baÅŸlamıştır. Öldürüldükten sonra Kayseri’ye gömüldüğü kayıtlarda yazılı olan Mamas’ın, aziz olarak benimsenmesiyle birlikte Bizans döneminde 5. ya da 6. yüzyılda mezarının (kemiklerinin) doÄŸum yeri olduÄŸu düşünülen Mamasun Köyü’ne (Gökçe Köyü) taşındığı tahmin edilmektedir. Sonradan bulunan mezarı ve kemikleri bu görüşü doÄŸrular niteliktedir. Köyün adının Bizans döneminden bu yana Mamasun olarak bilinmesi kuÅŸkusuz azizin adıyla baÄŸlantılıdır. 
Azizin kemiklerinin bir kısmı ise aynı dönemde Ä°mparator I. Leon tarafından Ä°stanbul’da Aziz Mamas adına yaptırılmış olan saray kompleksi içindeki kiliseye taşınmıştır. Ä°stanbul’un BeÅŸiktaÅŸ kıyılarında Ihlamur Deresi'nin üzerindeki köprünün yakınlarında olduÄŸu düşünülen Aziz Mamas saray kompleksinden günümüze bir kalıntı ulaÅŸmamıştır. Aziz Mamas saray kompleksi 700-900 yılları arasında aralıklarla Bulgarların iÅŸgali ve yaÄŸmasına uÄŸramış, 1200’lü yılların başında ise Haçlı Seferleri sırasında tekrar yaÄŸmalanmıştır. Bugün Kıbrıs’ın Güzelyurt ilçesi, Yunanistan, Girit ve Fransa gibi bazı ülkelerde Aziz Mamas adına yaptırılmış kiliseler ve bu kiliselerde Aziz Mamas’a ait oldukları söylenen kemikler bulunmaktadır. Bu kemiklerin Bizans döneminde Ä°stanbul’daki Aziz Mamas Kilisesi’nden yaÄŸmalanan eserler olduÄŸu tahmin edilmektedir.
Günümüz Ä°stanbul’unda, adı Uzuncadere olarak deÄŸiÅŸtirilmiÅŸ olan ancak halk arasında hala Mama deresi adıyla anılan Aya Mama Deresi, adını Aziz Mamas’dan almaktadır. Bugün Ataköy 9. kısım ile Hava Harp Okulu'nun arasındaki bölgede kalan alanda Aya Mama Deresi'ne yakın bir yerde, 1950’li yılların baÅŸlarına kadar Aziz Mamas’a atfedilen bir ayazmanın olduÄŸu bilinmektedir. Azizin kutsal günü olarak kabul edilen 2 eylül tarihinde eskiden Rumların faytonlarla buraya kadar gelip yasak bölge sayıldığı için Baruthane Müdürlüğü’nden  izin alarak dua ettikleri, ayazmanın kutsal suyundan içtikleri söylenmektedir.

Aziz Mamas’dan Åžemmas Babaya dönüşüm
Büyük Basileos ve Nazianzos'lu Gregorius’un notlarında da adı geçen Aziz Mamas, geyik sütü içerek yaÅŸamını sürdürmüş küçük bir çoban olarak anlatılmaktadır. Aziz Mamas’ın hayat hikayesinde hayvanların önemli bir yeri olduÄŸu dikkati çekmektedir. Aynı anlatım bölgesel deÄŸiÅŸikliklere uÄŸrayarak farklı toplumlarda farklı versiyonlarla ortaya çıkmıştır. Aziz Mamas’ın, Mamasun Köyü’ne taşınan mezarı üzerine sonraki yıllarda küçük bir kilise inÅŸa edilmiÅŸtir. Yapı kapalı Yunan haçı planlı tipik bir Kapadokya kaya kilisesidir. Orta mekanı kapatan kubbe, üçerli iki sıra halinde dizilmiÅŸ 6 sütun üzerine oturtulmuÅŸtur. Kilise 8 ya da   9. yüzyıla tarihlenmektedir. Aziz Mamas Kilisesi, Türk-Müslüman toplulukların bölgeye yerleÅŸiminden sonra zaman içinde terk edilmiÅŸ ve unutulmuÅŸtur.
Kilisenin yeniden keÅŸfedilmesi oldukça yakın zamanlıdır. 1800’lü yılların baÅŸlarında Mamasun Köyü’nde samanlık ve ahır olarak kullanılan yapının geniÅŸletilme çalışmaları sırasında kilise ve içinde yer alan Aziz Mamas’ın mezarı ortaya çıkarılmıştır. Azizin mezarı kilisenin giriÅŸe göre sol duvarı üzerinde bir niÅŸ içinde yer almaktadır. Azizin kemikleri taÅŸtan yapılmış bir lahite yerleÅŸtirilmiÅŸ ÅŸekilde bulunmuÅŸtur. BulunduÄŸu yıllarda kemiklerin üzerinin gümüş plakalar ile kaplı olduÄŸu belirtilmektedir. Gümüş plakaların bazılarının üzerinde ise Ermenice dualar yazılı olduÄŸu söylenmektedir. Aziz Mamas’ın mezarının bulunduÄŸu haberinin yayılması ile birlikte Mamasun Köyü yoÄŸun bir Hıristiyan ziyaretçi akınına uÄŸramıştır. Ziyaretçiler arasında özellikle bedensel ve zihinsel özürlü hastaların çokluÄŸu dikkat çekmiÅŸtir. Lahitin içindeki kemikler ziyaretçiler tarafından sürekli okÅŸanıp yüze sürüldükleri için cilalı bir hal almışlardır.
Kilisenin 1850’li yıllardan itibaren Müslümanlar tarafından da ibadet yeri ve tekke olarak kullanıldığı bilinmektedir. Halk arasında ‘Erenler Tekkesi’ adıyla hatırlanmaktadır. Tekke olarak kullanıldığı dönemde kiliseye ait duvar resimlerinin üzeri sıva ve boya ile kapatılarak örtülmüştür. Erenler Tekkesi döneminde özellikle akıl hastalarının ÅŸifa bulmak için geldikleri bir yer olarak öne çıkmıştır. Getirilen akıl hastaları burada bir odada demir halkaya baÄŸlanıp bir gün süre ile tutuluyorlardı. Daha sonra Åžemmas Baba’nın (Aziz Mamas’ın) kemikleri ve tekke ÅŸeyhinin eli öptürüldükten sonra ÅŸifa buldukları düşünülerek gönderiliyorlardı.
Hem Hıristiyanlar hem de Müslümanlar tarafından kutsal kabul edilmesinde, azizin mezarını ziyaret edenlerin ÅŸifa bulduklarına inanılmasının payı büyüktür. Bu inanış aslında Aziz Mamas Kilisesi’nin Erenler Tekkesi’ne, Aziz Mamas’ın da Åžemmas Baba’ya (Pir Åžemmas) dönüşüm sürecinin baÅŸlangıcıdır. Bu sürecin tam olarak nasıl gerçekleÅŸtiÄŸini bilemiyoruz. Anadolu halkının uygun görme ve yakıştırma alışkanlığının yanı sıra yok sayma ve kendimize mal etme becerimizin (!) de bunda rol oynadığı düşünülebilir. Bizans döneminden bu yana Mamasun olarak bilinen köyün adının Gökçe Köyü olarak deÄŸiÅŸtirilmesinde de aynı mantığı ya da mantıksızlığı görebilmek mümkündür. Aziz Mamas Kilisesi’nin Åžemmas Baba Türbesi’ne dönüştürülmesiyle bugün kilise tam bir türbe görünümü almıştır. GiriÅŸte buraya gelenlerin bir gece konaklamaları için ayrılmış sedir ve yatakların bulunduÄŸu bir bölüm vardır. Bu bölümde seccadeler, tespihler ve abdest ibrikleri dikkati çekmektedir. Kilisenin iç zemini camilerde olduÄŸu gibi tamamen halı ve kilimlerle kaplıdır.

Anadolu’daki Åžemmas Baba mezarları
Åžemmas Baba’nın Mamasun köyü ile bir baÄŸlantısı olduÄŸu konusunda elimizde bir bilgi bulunmamaktadır. Åžemmas Baba, Emeviler döneminde Anadolu’da yaÅŸamış ulu bir kiÅŸilik olarak tanınmaktadır. Åžemmas Baba’nın Bizans’a karşı yürütülen savaÅŸlar sırasında Hüseyin Gazi ve onun oÄŸlu Battal Gazi’ye yardım ettiÄŸi bilinmektedir. Bu savaÅŸlar sırasında 740 yılında öldüğü bilinen Battal Gazi, Anadolu’da halk destanlarına konu olmuÅŸ bir kahraman olarak tanınmaktadır. Åžemmas Baba’nın daha önceden Hıristiyan olduÄŸu, ancak gördüğü bir rüyanın etkisi ile bu dönemde din deÄŸiÅŸtirerek Müslümanlığı kabul ettiÄŸi söylenmektedir. Bugün Anadolu’da Aksaray’ın Mamasun köyü haricinde, Åžemmas Baba’ya ait olduÄŸu ileri sürülen çeÅŸitli mezar ve türbeler bulunmaktadır. Bunlar arasında Sivas DivriÄŸi Duruköy, Çorum’un Alaca ilçesi, Sivas Kangal Bulak köyü, Kayseri’nin Bünyan ilçesi sayılabilir.

Türk-Yunan dostluk festivalleri ve Aziz Mamas
1923 yılında Cumhuriyetin ilanından sonra Türkiye’de köklü deÄŸiÅŸimler yaÅŸandı. 1924 yılında Yunanistan ile karşılıklı nüfus mübadelesi yapıldı ve Hıristiyanlar bölgeyi terk ettiler. 1925 yılında ise tekke ve zaviyeler kapatıldı. Erenler Tekkesi de bu dönemde kapandı. Böylece Aziz Mamas Kilisesi ve mezarı tekrar unutulma sürecine girdi. Tekkenin kapatılmasından sonra buradaki kemikler ceviz bir sanduka içinde Ankara’ya götürüldü. Yıllar sonra götürülenler geri gönderildi ancak kemikler üzerindeki gümüşler sökülmüş ve sandukasız olarak! Bugün Aziz Mamas’ın mezarı içinde, biri üzeri yazısız gümüş plakalı olmak üzere iki bacak kemiÄŸi kalmıştır.
Son yıllarda bölgede düzenlenen Türk-Yunan dostluk festivalleri kapsamında Aziz Mamas Kilisesi ve içindeki mezar yeniden hatırlandı ve ilgi görmeye baÅŸladı. Özellikle Aziz Mamas’ın anma günü olan 2 eylül tarihinde köye ziyaretçi akını olduÄŸu bilinmektedir. Hatta biraz abartırsak bu geliÅŸimi kilisenin ikinci kez keÅŸfi olarak da deÄŸerlendirebiliriz. DoÄŸru ele alınır ve iyi bir tanıtım yapılırsa kilisenin önemli bir ziyaret yeri olacağı kesin.

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin AÄŸustos 2009 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz. www.cappadociaexplorer.com