Yazan: Mustafa Kaya
AÄŸustos 2008
O kadar çok zaman oldu ki kaybolalı… Halı ile yakından ilgilenmeyenler “Ãœrgüp Halısı da var mıymış” diyebilir. Ama ben o günleri sayfalarca yazabilirim. Dere Mahalle’de Ãœmmüs Teyzenin halı manileri yakış ve söyleyiÅŸini, annemin atkı atmaktan eÄŸrilmiÅŸ sırça parmaklarını, ablamın sırtının kamburunu, yoksul komÅŸunun kızlarıyla iki ayda dokuduÄŸu halıyı tam kesileceÄŸi gün kocasının kumarda üttürüşünün mahalleyi kedere boÄŸan ve bir ilkokul çocuÄŸu olarak benim isyancılığımın mayasını oluÅŸturan bu berbat olayı…
“Halı iÅŸi deli iÅŸi, kilim iÅŸi kimin iÅŸi” atasözünde de vurgulandığı gibi safi bir emek olan bu çok deÄŸerli el sanatımızın çok eski dönemlerden beri bir ihraç ürünü oluÅŸu bilinmektedir. Atalarımızın göçebe hayvancılık ve tarla tarımı döneminde, gerekse yerleÅŸik yaÅŸamlarında kış mevsimini deÄŸerlendirmede en önemli aracı olmuÅŸtur. Yer sergisi, yastık, haÅŸa, kaşıklık, minder, dama oynama zemini, heybe, torba gibi çok fazla alanda iÅŸe yarayan, dayanıklı ve kullanışlı bir eÅŸya olması günümüze dek ulaÅŸan öneminin ve çekiciliÄŸinin nedeni olmalıdır… (Tabii elektrik süpürgesinin beÅŸ yılda eskittiÄŸi günümüzü kastetmiyoruz)
Ãœzerindeki motiflerin uÄŸur, sihir ve boy damgaları gibi önemli anlamlarının olması da özellikle Batı Uygarlıklarının süregelen ilgisini temin etmiÅŸtir. Renklerdeki uyumun etkileyiciliÄŸiyle dünya müzelerinin en çok tercih ettiÄŸi eÅŸyalar arasındadır. Kapadokya’da da birçok halı maÄŸazası olması ve buralarda onlarca kiÅŸinin istihdamı, turizm olgusunda en yüksek ekonomik girdiyi temin etmektedir. En çok raÄŸbet edilen el sanatları ürünü halı, kilim, sumak, cicim ve zilidir.
En eski halının Güney Sibirya’da Pazırık’ta bulunması (Ä°.Ö 5-3. yüzyıl) ve DoÄŸu Türkistan’da Lop Gölü’nün kıyısında Loulan’da da olması, halıyı, büyük bir olasılıkla Türklerin icadettiÄŸine yorumlanmaktadır. [1 ve 2]
Halı bölgesi Kapadokya
Kayseri, Bünyan, Yahyalı, Aksaray TaÅŸpınar, Ortaköy Arısaman, KırÅŸehir, Avanos ve NiÄŸde’nin kendilerine özgü halıları olduÄŸu göz önüne alındığında Ãœrgüp’e özgü bir halı modeli olmaması düşünülemez… Eski ulaşım olanakları tüm alanlarda kapalı havzalar oluÅŸturmuÅŸtur. ÖrneÄŸin Avanos halısının ana modelinin Ãœrgüp’e gelmemesi, büyük bir ihtimalle Kızılırmak üzerine köprünün 1910’da yapılmasından olmalı. Ama özellikle Kayseri etkisi, ancak yoÄŸun iliÅŸkilerle açıklanabilir.
Ürgüp çarşısında oldukça fazla olan uzmanlaşmış halıcılar, Taşpınar, Yahyalı, Niğde, Kırşehir, Arısaman gibi yakın çevrenin halılarıyla, Ürgüp halılarını ilk görüşte ayırabilmektedirler. Bünyan ve Kayseri etkileri olmakla birlikte ve özellikle 1950 öncesi eski Ürgüp halılarında tam anlamıyla bir özgünlük vardır.
Öyle sanıyorum ki en eski, Ãœrgüp’ün asıl özgün halı motifi Kayseri GüpgüpoÄŸlu Konağı Müzesi’ndeki 210x117 cm boyutundaki sergilenen halıdır. Bu halının motifi Ãœrgüp’te Halıcı Mehmet Toker’de bulanan halıdan bir miktar daha önce de olsa bu iki halının motif inceliÄŸi ve renk dokusu birbirini çaÄŸrıştırmaktadır. Renklerde de kırmızı ve sarının ağırlığı, motif kıvrım ve ÅŸekillerinin benzerliÄŸi belki de özgün Ãœrgüp halısının bunlar olduÄŸunu belirler. M. Toker kendi koleksiyonundaki bu halının Rumlar’dan kalma olduÄŸunu belirtmiÅŸtir. Ama GüpgüpoÄŸlu Konağı Ãœrgüp halısında böyle bir not yoktur, sumaklarda gördüğümüz gibi canlı ÅŸekillerin stilizeleri mevcuttur. Ãœrgüp Rumlarında ip boyama ustaları olması Ãœrgüp’ün Hıristiyan Ortodokslarının da yoÄŸun olarak halı ile ilgilendiklerini gösterir. Yunanistan’ın Selanik kentindeki Ãœrgüp Kültür DerneÄŸi ve Müzesi’ndeki seccade boyutundaki halının ise kenar ve elmalısı tam bir Ãœrgüp; ortası ise KırÅŸehir etkisi gösterir.
1941’de Ãœrgüp halılarının incelik (tüy kalınlığı) ve motif bakımından bir dünya veya Türkiye derecesi aldığını çocukluÄŸumda duymuÅŸsam da herhangi bir yazılı delil bulamadım. [3]
Ãœrgüp’te 1975’lere dek süren halı dokumacılığı, bu yıllardan sonra turizmin geliÅŸmesiyle dışarıdan daha ucuza halılar gelince terk edildi. Kilim, cicim ve zili dokuma teknikleri ise daha erken terkedilmiÅŸtir. 1905 Konya vilayet salnamesine göre nüfusu Ãœrgüp’e göre 5 bin kiÅŸi daha fazla olan NevÅŸehir’de 250 tezgah, 10 bin nüfuslu Ãœrgüp’te ise 300 tezgah olması, kaba bir hesapla her beÅŸ evden birinde tezgah olduÄŸunu gösterir. Bu sayı Cumhuriyetin ilk yıllarında daha da artmıştır. Ãœrgüp’ün kaya odalarında ve yeraltı odalarının hemen hepsinde ‘Cufalık (Çuhalık) Çukuru’olması Ä°pek Yolu vasıtasıyla “Åžile bezi” ihracının önemli olduÄŸunu belirtir. Bazı kaya odalarda halı tezgahı ayağının konduÄŸu çukurlar da görülmektedir. Ä°pek Yolu vasıtasıyla halı da ihraç edilmiÅŸ olmalı…
Halı psikolojisi
1957’de babamın 4 bin lira borç bırakarak ölmesi üzerine annemle ablamın halı dokuyarak o borcu ödemek için gösterdiÄŸi gayret ve sabrı; Belediye BaÅŸkanı Ali Baran NumanoÄŸlu’nun 1960 nisanında CumhurbaÅŸkanı Celal Bayar’ı karşılamak için Ãœrgüp Belediyesi merdivenlerinden Turasan Åžarap Fabrikası’na kadar serdirdiÄŸi halılarla karşılaÅŸtırarak, insan emeÄŸinin deÄŸerinin zamanla deÄŸersizleÅŸeceÄŸini düşünmüştüm. Süreçte hem insan hem de emeÄŸin deÄŸeri zayıfladığı gibi, halı kilim gibi zor ve sabır isteyen iÅŸlerden de nefret edildi.
Birçok manimizde geçtiÄŸi üzere halı dokumanın ilk özelliÄŸi sabırdır. Günde 5 cm ilerleyerek iÄŸne ile kuyu kazmanın örneÄŸini sunar her biri. Daha evlenmemiÅŸ kızlarımızın sırtları kamburlaşır. Sofaların loÅŸ havasında ayda bir halı yetiÅŸtireceÄŸim diye benizleri sarıdır. Bazen tokmakçı gelmez, alır eline taşı vurur kamasına tezgahın; bazen anahtarı alır çevirir burguyu, saptırır belini. Halıcıbaşı denetime gelir, basar fırçayı sıra ilerlememiÅŸ diye, ücreti keser…
O sırça parmakların atkı atmaktan eÄŸrilip aşındığı, iÅŸaret parmağı birinci boÄŸumunun kemik ve derisinin yamulup inceldiÄŸi iple bütünleÅŸmiÅŸ parmaklar günümüzde artık nazikleÅŸmiÅŸ, atkıların, ilmeklerin aşıladığı sabır kavramı da halı sanatının kalkması ile yavaÅŸ yavaÅŸ silinmiÅŸtir. EÅŸlerin boÅŸanmaları hızlandı dikkat ederseniz. Tabii üretim yerine tüketim tercih edildi. Halı gibi zahmetli iÅŸler kalktı; sabrı, tahammülü oluÅŸturan mekanizmalar yok oldu. Halı oturaklarındaki ah çekmeler, mani yakmalar, türkü tutturmalar, türkü yakmalar yok… Bunlar insanımızın boÅŸalma, teselli vasıtalarıydı. TV’de hazır türkü çoook… Taklitçilik kolay, yaratıcılık zor…
Kalın kenarın, başlama bölümündeki gibi göbeğin bitişi ile uyumu ise çok önemli bir handikaptı. Sanırım ki tüm halının modele baştan çizilmesi ile çözümlenebilirdi ama, model çizimi için çok az kişi becerikliydi. Kalın kenarın tutmaması, hele çok belirginse halının satışında değer düşüşüne neden olurdu.
Bu gibi acıların ölümsüz kılındığı halı manileri hep hüzünlüdür. Rahmetli annemden derlediÄŸim birçok halı manilerini umarım ki gelecek sayılarımızda okuyucularımıza sunabileceÄŸim. Åžimdilik bir Ãœrgüp ve bir Ä°ncesu’dan iki mani ile yetinelim.
Evim kaya altında
Kendim halı başında
Olmaz olsun bu halı
Nerden çıktı karşıma (Ürgüp manisi)
Vargeli basarken belim büküldü
Kınalı parmaktan kanlar döküldü
Verem oldum ciğerlerim söküldü
Bize zulüm oldu gavur halısı
Verem oldu genç kızların yarısı (İncesu manisi) [4]
Ürgüp halılarının çeşitleri
DerleyebildiÄŸim Ãœrgüp halı modelleri ya da ‘Ãœrgüp’te dokunan halı modelleri’nin isimleri ÅŸunlardır: Yılan bahçesi (yılan bahçeli-yılanlı bahçe), yedidaÄŸ çiçeÄŸi, tepsili, karyolalı (karyola demiri), kubalı, kisle (kilise) kapısı, banka kapısı (kılçıklı, saatli, baÅŸaklı, acem, nar çiçeÄŸi), Horasanlı (Horasanî), empirme, beÅŸtürlü (kareli, dört türlü, kedi basmaz), deve tabanı, takım çiçek, dersin göbeÄŸi (‘Dersim’ olabilir), zambaklı, sarmaşıklı, güneÅŸli, mihraplı, kızlı, üç toplu, kollu göbekî, kurbaÄŸalı, bademli, ÅŸirvan, cüzdanlı, güllü, laleli, gözyaşı, arslanlı, canlı ÅŸekiller (Atatürk, Ä°smet Ä°nönü, arslan, bozkurt, peribacası vb).
Yukardaki halı modellerimizden 13-20 arasındaki 8 çeÅŸidin adını Ortahisar’da Antikacı Ali Saçlı’nın eÅŸi Fatma Saçlı (1956-Hocasekisi Mah.) ile Haziran 2006 tarihindeki görüşmemizde not almışım. Bunlardan birçoÄŸunun Ãœrgüp merkezinde adının geçmeyiÅŸi, bağı bahçesi birbiri ile iç içe geçmiÅŸ yerleÅŸimlerde dahi motif çeÅŸitlerinin nasıl deÄŸiÅŸtiÄŸini gösteriyor. Ãœrgüp halılarının Kayseri, Bünyan ve Ä°stanbul halıları gibi ince motifleri oluÅŸu ve yörük motiflerinin avam kabul ediliÅŸi büyük kentlerle iletiÅŸimini göstermektedir. Türklerde ve Rumlarda Ãœrgüp, MustafapaÅŸa, Kaymaklı, NevÅŸehir, Nar gibi yerleÅŸimlerde her ailenin Ä°stanbul’da çalışan bir yakınının olması bu iliÅŸkileri açıklamaya yeterli bir delildir.
17-20 arası dışındaki motiflerin isimlerini ise, çok halı dokuyan hemşehrilerimizden, Hatice Ova (Doğ.: 1930 Bedir Mah., evliliği: Yenicami Mah.), Hatice Kaya (Doğ.: 1941 Ürgüp Dere Mah.) ve Münevver Bağcı (Doğ.: 1928. Kızlık soyadı Kürkçü ve Süphanverdi Mah. evliliği: Dere Mah.) bildirmişlerdir.
Halıcı Murat Güzelgöz, Ãœrgüp halılarını ‘naturel’ ve diÄŸerleri olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Naturel olanlar koyunun beyaz ve kahverengi tüylerindeki renk tonlarının farklılığından yararlanarak hiç boyanmadan dokunanlardır. Mustafa Halıcı isimli dükkandaki Arslanlı Halı ve M. Güzelgöz koleksiyonundaki bir naturel halı Büyük Mübadele’den (1924) önceye aittir. Baklava dilimi ÅŸeklinde dokunan naturel ‘beÅŸ türlü’ modeli ise 1955’lerden sonra üretilmiÅŸtir. Ä°lginç ve baÅŸarılı iÅŸler de Ãœrgüp’te genç kızlar tarafından hemen halıya, peÅŸkire motif olarak geçirilmekteydi. Atatürk, Ä°smet Ä°nönü, Ãœrgüp Ziraat Bankası’nın baÅŸak süslemeli demir kapısı ve merdivenleri, Ãœrgüp Yuannis Kilisesi’nin ön giriÅŸ cephesi hemen motif olarak iÅŸlenmiÅŸtir.[5] 1960’larda turizm olgusu baÅŸlayana kadar peribacası halı motifi olarak iÅŸlenmemiÅŸti. Bu yıllarda önce sandalye minderi olarak üretildi. Çünkü o zamanlar turistler bireysel gelirler ve evlerde halı dokuyan kiÅŸileri tezgah başında özellikle ziyaret ederlerdi. Peribacası motifi belki de iyi bir satış beklentisi ile üretilmiÅŸ ama tutmamıştır.
Yeni ve önemli yapı vb’ni motife aktarmak, cemaatler arasında ve kiÅŸiler arasında da bir rekabet unsuru olmuÅŸtur. Burada motif üretimini baÅŸarmanın hazzı asıl güdüleyici unsurdur…
Kubalı, Horasanî, kollu göbekî ve ÅŸirvan motiflerinin, yeni motifler çıkmadan önce çok çalışılması, geleneksel motiflerin eskiden daha çok dokunduÄŸunu belirtebilir. Yılan bahçesi, yedidaÄŸ çiçeÄŸi, tepsili, empirme, bademli ve gözyaşı gibi motiflerin ise Kayseri, Bünyan, Ä°ncesu etkisiyle geliÅŸtiÄŸini sanıyorum. Yahyalı gibi Dünya çapında ün yapmış ve gerçekten ÅŸaheser halılar üretilmiÅŸ motifler, Aksaray TaÅŸpınar ve Avanos motifleri niçin Ãœrgüp’ü etkilememiÅŸtir, incelenmeye deÄŸer. Bunlardan sadece kenarı camili seccadenin 1960-1970’li yıllarda Yahyalı’dan Ãœrgüp’e girdiÄŸini ve hemen de bolca seccade dokunarak camilere, ‘mahal’ olan akraba ve tanıdıklara hediye edildiÄŸini biliyorum.
Ürgüp halılarının diğer bir teknik özelliği de çözgüsünün yün olmayıp, ip yani pamuk oluşu ise belki de nitelikli mera darlığından hayvancılığın gerilemiş olmasıyla açıklanabilir.
Öneriler…
Ãœrgüp halıları üzerine üniversitelerimizde bir çalışmaya rastlayamamamız önemli bir eksikliktir. Yeni kurulan NevÅŸehir Ãœniversitemizden bunu bekleme hakkımız vardır sanıyorum…
Bir halı kilim müzesi de acil gereksinimdir. Çünkü bazı Ãœrgüp, Avanos vb. halıları her an satılarak yurt dışına gidebilir. Bir kent müzesinde bunlar toplanmalıdır. 1300’lerde Ä°ran Åžahı’nın Ãœrgüp Büyük Cami’nin açılışı için hediye ettiÄŸi ipek seccade 1940’larda çalınmıştır. Bu ipek halının ortasındaki göbeÄŸi, dokuyan kızın kendi saçlarından dokumuÅŸ olması nadide bir zenginlikti... 2006 ÅŸubatında aynı camiden 69 halı çalınmıştır. Åžile Bezi dokumasının çok önemli bir merkezi olduÄŸu halde Ãœrgüp’te bir tane dahi çuhalık tezgahı bulamazsınız, satılmıştır, yakılmıştır… Sadece örnek seçilen bu iki olay dahi bir halı müzesinin çok önemli olacağını gösterir. Zararın burasından dönebilirsek dahi kârlıyızdır…
Ä°nsan hayaliyle yaÅŸarmış… Kent müzemizin halı bölümünü geziyoruz: 1932 tarihli bir kitapta Atatürk resmi karelenmiÅŸ, halı modeli çıkartmak için… Civil, ellialtılar omuzlarında tokmaklarla tezgahlarını denetliyorlar maketlerde…Ziraat Bankası’nın motiflere girmiÅŸ demir bahçe kapısı hurdalıkta bulunmuÅŸ ve köşede bu motifle dokunmuÅŸ halıların ortasında kubararak ziyaretçilerini izliyor… Kilise kapısı motifli peÅŸkirlerin ortasında, kapının renkli projesinin Selanik’teki Ãœrgüp Müzesi’nden getirilmiÅŸ kopyası… Ãœrgüp ve yakın çevresinden derlenmiÅŸ halı manilerine ayrılmış bir sırma çerçeveli panoda onlarca mani ki okuyanlarını hüzünlendire…
Halı dokumaktan eÄŸilmiÅŸ parmakların doÄŸrultulması, kumarda üttürülmüş halıları dokuyan gelinlerimizin öcünün alınması, ÅŸekerpare, tokalıoÄŸlu, bitirgen kayısılarının kazandırdığı cilt güzelliÄŸini solduran genç kız benizlerinin aslındaki çekiciliÄŸine kavuÅŸması için, kent veya halı-kilim müzesi için haydi elele…
Halıcılık Sözlüğü
Anakara: Halıda motiflerin döşendiği ara renk, zemin, fon.
Atkı: İnce ve kırmızı ipten her ilmek sırasına atılarak taraklanan ip.
Burgu: Tezgahın dikey bölümünü sıkıştırmak için demirden diÅŸli ve demir somunlu anahtarla halıyı gerdiren araç. 1960’larda burgu girince kama ile sıkıştırma kalktı. Ä°ki yanda bulunurdu.
Çözgü: Halı tezgahına dikey olarak sarılan ve üzerine ilmek atılan ip ile o iÅŸin yapılması. Çözgü Ãœrgüp’te genellikle pamuk ipliÄŸindendir. Eskiden yünden imiÅŸ.
Elmalı: Halının en dışında 5 cm genişliğindeki kenar çerçeve.
Enli Kenar: Halı, minder ve yastıklarda asıl ortanın veya göbeği çerçeveleyen 3-15 cm enindeki geniş çerçeve.
Halıhane: Genç kızlara, gelinlere halı dokumayı öğretmek için yapılmış bina. Ãœrgüp’te Åžeyhülislam Hayri Efendi Meydanı’nda bahçenin güneybatısındaydı. Sonra sayıları arttı.
İlme, ilmik: Halının hav kısmını oluşturan, yünden boyanmış iplikle atılan düğümler. Bazı halıcılar, dokuyucuları ilmek hesabı ile de çalıştırabilirlerdi.
İp: Halının çözgüsünü oluşturan ve ilmeklerin atıldığı pamuktan yapılan iplik.
İplik: Atılan ilmekleri oluşturan renkli ve yün iplikler.
Kirtik: Kalın kenar ve elmalıyı ayıran 1 cm kalınlığındaki çerçeve.
Kama: Burgu keÅŸfedilmeden önce, çözgüyü germek için iki yana çakılan üçgen kesitli aÄŸaç araçlar. Halıcılar, kama çakmak için elinde tokmakla gezerlerdi önceleri…
Kırçınlı : Koyu gri renk.
Mastar: Çözgünün çevresini sardığı 4x2 cm kesitli ağaç çıta.
Örken: Kolan. Bazen halı olarak da dokunur. Genellikle okağa gerilen basit bir tezgahla dokunurdu.
Sıra: Çözgüye, iple atılan düğümlerin bir sırası.
Tezgah: Halının çözülüp, dokunduğu ahşap araç. Başlıca dört parçadan oluşur. Vargel, mastar, kama gibi parçaları vardır.
Vargel: Çözgüde, atkı ve ilmeği atarken, çözgüyü ayırmak için kullanılan yuvarlak hareketli ağaçtır. Çözgünün üst bölümünde bulunur.
KAYNAKLAR
[1 ve 2]: Pazırık, Altaylardan Bir Halının Öyküsü. E.Fuat TEKÇE. Kültür Bakanlığı Yayınları. Ankara-1993 305 sayfa.
Ana Britannica Ansk. Cilt; 10. Ana Yayıncılık. Ä°stanbul 1987. “Halı” Maddesi.
[3] : Vehbi TÜLEK. Sözlü kaynak .1953-1956 Ürgüp Ziraat Teknisyeni.
[4] : Dünden Bugüne İncesu - M.Sarı / O.Karababa . İncesu Belediyesi Yayınları -2005, sayfa; 187.
[5] : Ürgüp Dergisi. Bir Motifin Peşinde, Mustafa Kaya. Sayı:32 Tem-Ara.2002. Sayfa; 31-32
Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin AÄŸustos 2008 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz.
www.cappadociaexplorer.com
Okunma Sayısı: 10987 
Tavsiye Et 
Yazdır 
