DUVARA BOYANMIÅž YAÅžAMLAR
ÃœRGÃœP EVLERÄ°NÄ°N Ä°NCÄ°LERÄ°

Yazan: Yavuz İşçen
AÄŸustos 2008

Ãœrgüp'te yaptığımız araÅŸtırma sonucu günümüze kadar ulaÅŸmış duvar resimli 6 ev bulunduÄŸunu tespit ettik. Bu evlerin bir kısmı Rum, bir kısmı ise Türk evidir. Türk evlerinde çoÄŸunlukla çiçek ve manzara resimleri bulunurken Rum evlerinde insanlı resimler dikkati çekmektedir. Duvar resimleri genellikle ÅŸerbetlik adı verilen bir niÅŸ içine yapılmıştır. NiÅŸlerin üst kısmında kullanılan Barok perde çizimleri dönemin sanat anlayışını gösteren nadir örneklerdir. AÅŸağıda bu evlerden beÅŸi hakkında bilgi verilmiÅŸtir. 

1924 Mübadelesi öncesi Ürgüp (Prokopi), ağırlıklı olarak Türklerin yaşadığı Rumların ise azınlıkta bulundukları bir yerleşim birimi görünümündedir. 1887 tarihli Konya Vilayet Salnamesi'ne göre Ürgüp'te nüfus 28.952 kişidir. Bunun 26.067'si Müslüman, 2885'i ise gayrimüslimdir. Gayrimüslim nüfusun %99'dan fazlası Rum'dur. Kapadokya'nın diğer bölgelerinde olduğu gibi Ürgüp'te de geleneksel evlerin oluşum süreci, yörede yaşayan insanların kültürel farklılıklarına göre gelişmiştir. Her iki toplum için de kültürel yapının merkezinde din olgusu yer almaktadır. Genel olarak Müslüman evlerinde evler haremlik ve selamlık olarak ikiye ayrılırken, Hıristiyan evlerinde böyle bir ayrım yoktur. Sadece evin erkeğine gelen konukların ağırlanacağı 'başoda' adı verilen bir oda bulunmaktadır. Evin en önemli köşelerinde dede ve ninelerin oturması için ayrılmış bölümlerin tasarlanmış olması, her iki kültürde de ailede büyüklere verilen önemi göstermesi açısından anlamlıdır.

Anadolu'da yaşayan azınlıklar Osmanlı Devleti Dönemi'nde birçok bakımdan serbest ve hatta Müslümanlardan daha ayrıcalıklı olmalarına karşın, bazı konularda da kısıtlanmışlardır. Bu konulardan biri ev yapımıdır. Örneğin uzun yıllar Hıristiyan evlerinin, Müslüman evlerinden daha yüksek yapılmalarına izin verilmemiştir. Aynı şekilde Hıristiyan evleri belli bir renge boyanmak ve düz çatılı (teraslı) olarak yapılmak durumunda bırakılmıştır. Çatıların ahşap ve kiremit örtülü olarak yapılmalarına sonradan izin verilmiştir. 1856 Islahat Fermanı ve onun arkasından 1867 yılında çıkartılan yabancı uyruklulara taşınmaz mal sahibi olabilme hakkı veren yasal düzenlemeler sonrası bu kısıtlamaların çoğu kaldırılmıştır.

Bu tarihten sonra yabancılar hızla mülk sahibi olmuÅŸlar ve daha önceki dönemlerdeki kısıtlamalara isyan edercesine gösteriÅŸli evler yapmaya baÅŸlamışlardır. Bugün Ãœrgüp'te ve MustafapaÅŸa'da gördüğümüz büyük konakların çoÄŸu bu dönemin ürünleridir. Evlerin dışında gösteriÅŸli taÅŸ işçiliÄŸi sunan bezemeler, içlerinde ise ahÅŸap süsleme ve duvar resimleri oluÅŸturma geleneÄŸi de bu 'isyanın' devamı olarak düşünülebilir. Gayrimüslimlerde ev bu geliÅŸimin sonucu olarak bir prestij yapısı haline dönüşürken, Müslüman evleri ise dış cephe ve iç düzenleme açısından daha sade bir tarz izlemiÅŸtir. 

Akıllıoğlu Konağı
Eski dönemlerde Ürgüp belediye başkanlığı görevinde bulunmuş olduğunu bildiğimiz Manifaturacı İsmail Akıllıoğlu'na ait olan bu konak, bugün Kale Mahallesi'nde Vefa Küçük Parkı ile Kadı Kalesi arasında yer almaktadır. İki katlı olan konak, ortadaki avlunun ayırdığı iki bölümden oluşmaktadır. Konağın kışlık odaları alt katta, yazlık odaları ise üst katta yer almaktadır. Konakta mavi oda ve pembe oda olarak adlandırılan iki odada iki kardeşin yaşadıkları bilinmektedir. Genel mimari tarzı, kitabesi ve duvar resimlerinin özelliklerinden evin eski bir Türk evi olduğu anlaşılmaktadır. İsmet İnönü Cumhurbaşkanlığı sırasında Ürgüp'e gelmiş ve bu konakta misafir olmuştur. Konağın bir bölümü sonraki yıllarda ortaokul olarak kullanılmıştır. Konak günümüzde terk edilmiştir ve restorasyon halindedir.

Konağın üst taraftaki bölümünde karşılıklı iki odanın içinde duvar resimleri bulunmaktadır. Bunlardan biri üstü deniz kabuÄŸu biçiminde ÅŸekillendirilmiÅŸ kubbemsi bir niÅŸ içindedir ve oldukça tahrip olmuÅŸtur. Anlaşıldığı kadarıyla barok tarz perdenin önünde resmedilmiÅŸ bir manzaradan oluÅŸmaktadır. DiÄŸer odadaki resim ise kısmen daha iyi korunmuÅŸ durumdadır. Buradaki resim, eski evlerde  "ÅŸerbetlik" ya da "çiçeklik" adı verilen duvara oyulmuÅŸ bir niÅŸ içine yapılmıştır. Resimde Barok tarz bir perde önünde içinde kırmızı güller bulunan vazo görünmektedir. ÅžerbetliÄŸin kenarlarında "gilve" (lambalık) adı verilen küçük 6 adet oyuk bulunmaktadır. ÅžerbetliÄŸin her iki tarafında üçlü gruplar halinde dizilen gilvelerin küçük deÄŸerli eÅŸyalar ya da hanımların el iÅŸlerinin sergilendiÄŸi bölümler olarak kullanıldığı bilinmektedir. ÅžerbetliÄŸin her iki yanında ve alt tarafında üzerleri ahÅŸap işçilikli "yüklük" adı verilen dolaplar görülmektedir. Bu odada ayrıca tavan kenarlarını çevreleyen çiçekli bir bordür vardır. 

Konağın alt tarafındaki ikinci bölümünün içinde duvar resimli iki oda daha bulunmaktadır. Buradaki karşılıklı odaların her ikisinde de dikdörtgen bir ÅŸerbetlik içinde barok stili perde ve önünde sehpa üzerinde duran içi çiçekli vazo resmi göze çarpmaktadır. Perdenin üst kısmında yarım daire biçiminde hayat aÄŸacı motifine benzer bir resim vardır. Vazolu çiçek resimlerinden biri açık sarı zemin üzerine, diÄŸeri ise koyu mavi zemin üzerine yapılmıştır. Bu odaların da tavan kenarlarında çiçek ve vazo resimleriyle süslü bir bordür bulunmaktadır. Evin bu bölümünde farklı bir odada dikdörtgen bir niÅŸ içinde oldukça tahrip olmuÅŸ durumda baÅŸka bir duvar resmi daha yer almaktadır. Bu resimde sadece barok tarz perde seçilebilmektedir. 

Sucuoğlu Konağı
Bugün Yunak Mahallesi'nde Yunak Otel yakınında bulunan SucuoÄŸlu Konağı, 20 kadar odaya sahip eski bir Türk evidir. Konağın ilk sahibi SucuoÄŸlu hakkında fazla bir bilgiye sahip deÄŸiliz. Konak, 1993 yılında NevÅŸehir Ä°l Özel Ä°daresi'nce satın alınıp Kültür Bakanlığı'na devredilmiÅŸ, bakanlık kanalı ile restorasyon çalışmaları baÅŸlatılmış, ancak bu çalışmalar sırasında arkadaki peribacasının yıkılması sonucu çalışmalar yarıda bırakılmıştır. Konak bugün terk edilmiÅŸ vaziyette kaderine bırakılmış durumdadır. 

Sucuoğlu Konağı'nda girişin hemen yakınındaki bir odanın iki duvarına yapılmış oldukça etkileyici duvar resimleri bulunmaktadır. Bu resimler Ürgüp'teki diğer duvar resimli evlerden farklı olarak niş içine yapılmamıştır. Resimlerden girişe göre sol taraftaki İstanbul manzarası, sağ taraftaki ise Edirne manzarasıdır. Dikdörtgen biçimli olan resimler 100x300 cm boyutlarındadır. İstanbul resmi sol üst tarafından tavandan nem aldığı için biraz yıpranmıştır. Resimler genel olarak kirlenmiş, tozlu, bakımsız ve korumasız haldedirler. İstanbul resminin altında çerçeve içinde Osmanlıca "İstanbul ve Galata 1331" yazısı bulunmaktadır.

Tarihinden 1915'de yapıldığı anlaşılan Ä°stanbul resminde, boÄŸaz manzarası içinde Galata Köprüsü, Sarayburnu, Eminönü, Sultanahmet, BeÅŸiktaÅŸ ve Ãœsküdar kıyıları görünmektedir. Özellikle Kız Kulesi, Galata Kulesi ve Beyazıt Kulesi gibi yapılar dikkat çekicidir. O yıllarda oldukça yeni olan zeplin ve uçan balonun gökyüzüne yerleÅŸtirildiÄŸi resimde, dikkat çeken bir diÄŸer unsur aynı rengin farklı tonları kullanılarak yaratılan derinlik duygusu ve bazı yapıların gerçekten farklı yansıtılmış olmalarıdır. O yıllarda özellikle Anadolu'daki Osmanlı konaklarında Ä°stanbul manzaralarına sıklıkla rastlanmaktadır. Bunun bölgedeki en güzel örneklerinden biri Göreme Mehmet PaÅŸa Konağında bulunan Ä°stanbul resmidir.  Bu temanın yaygınlığı Ä°stanbul'a duyulan özlem ile baÄŸlantılı olmalıdır. 

DiÄŸer duvarda yer alan Edirne resminde ise, biraz farklı resmedilmiÅŸ olmakla birlikte Selime Camisi, Tunca Nehri üzerindeki Saraçhane Köprüsü ve önden geçen bir tren dikkati çekmektedir. Yine gökyüzünde bir Zeplin ve sanırım tek motorlu bir tayyare (uçak) resmi bulunmaktadır. Resmin üzerinde Osmanlıca "Edirne'nin resmidir" yazısı yer almaktadır. Bölgede MustafapaÅŸa'da Ali Sümer Evi'nde de bir Edirne resminin yer aldığı bilinmektedir. 

Çayçı Mehmet Evi
Topal Mehmet lakabıyla da bilinen Çaycı Mehmet'e ait olan bu Türk evi, Ãœrgüp'teki duvar resimli evler içinde kaya oyulmuÅŸ olan tek evdir. Yunak Mahallesi'nde, Esbelli Evi'nin önünden devam eden Aksakal Sokağı'nın sonunda sol tarafta yer alan ev bugün terk edilmiÅŸ vaziyettedir. Çaycı Mehmet'in mirasçısı olmadığından öldüğünde ev hazineye kalmıştır. Günümüzde Maliye Bakanlığı'nın denetiminde olan ev yıkık ve bakımsız haldedir. 

Evin kayaya oyulmuş odalarından birinde çeşitli duvar resimleri vardır. Duvar resimlerinin ciddi şekilde tahrip edildiği gözlenmektedir. Tahribatın büyük bir bölümünü Asmalı Konak dizisinin çekimlerini izlemek için buraya gelen ziyaretçilerin yaptığı bilinmektedir. Odadaki duvar resimlerinin üzeri ne yazık ki bu ziyaretçilerin isimleri ile doludur.

Oda giriÅŸinin saÄŸ tarafında bir niÅŸ içine yapılmış Barok tarz perde altında çiçek resmi bulunmaktadır. Bu ana temanın yanı sıra oda duvarlarına dağılmış olarak birçok resme rastlanmaktadır. Gaz lambası, vazo, vazoda çiçek, sehpa, servi aÄŸaçları, nargile, saat, çaydanlık ve üzerine bıçak saplanmış bir karpuz gibi resimler dikkat çekicidir. Oda duvarlarında bu resimlerden baÅŸka Osmanlıca çeÅŸitli ayetler bulunmaktadır. Odadaki nargile resmine yakın bir yerde Osmanlıca 1316 tarihi okunmaktadır. Buradan resimlerin 1900'de yapıldığı söylenebilir. AraÅŸtırmacı Mustafa Kaya evin resimlerinin muhtemelen evin sahibi tarafından yapıldığını düşünmektedir. M. Kaya'ya göre, evin sahibinin daha önce Ä°stanbul'da yaÅŸamış ve burada gördüğü yenilikleri Ãœrgüp'teki evinin duvarına resmetmiÅŸ olma ihtimali kuvvetlidir. Odanın duvarında yer aldığı bilinen av sahnesi ise bugün tamamen yok olmuÅŸ durumdadır. Evin tavan kısmında kayaya kabartma olarak yapılmış bir de "tavan göbeÄŸi" vardır. 

Mahmut Altan Evi
Karağandere Mahallesi'nde Barbaros Hayrettin Sokak'ta bulunan Mahmut Altan Evi, eski bir Rum evidir. Eve ulaşmak için Sacred House'u geçtikten biraz sonra soldan ayrılan sokağa girilmelidir. Evin ilk sahibi olan Rum hakkında bilgi sahibi değiliz. Daha sonra, PTT'den emekli Mahmut Altan'ın 1950'li yılların başından itibaren eve sahip olduğu bilinmektedir. Ev, bugün Mahmut Altan'ın mirasçılarından evi satın alan Alman Jurgen Kramer ve eşine aittir. Alman çift evde özenli bir şekilde restorasyon çalışmalarına devam etmektedir.

Ä°ki katlı olan ev küçük bir avlunun içinde bulunuyor. Avluyu geçip kapıdan girildiÄŸinde kısa bir giriÅŸ bölümünden sonra yukarı kata çıkan merdivenli bölümde duvar üzerinde sol tarafta duvar resimleri dikkati çekmektedir. Ancak sıvası dökülmüş olduÄŸundan tam olarak neyin resmedildiÄŸini anlamak zordur. Elinde tüfek tutan ve nöbetçiye benzeyen yabancı bir asker figürü seçilmektedir. Ãœst kata çıkıldığında karşılıklı iki odada duvar resimleri yer almaktadır. 

Sol taraftaki odaya girildiğinde, karşı duvarın üzerinde tanıdık bir resimle karşılaşılmaktadır. Oldukça tahrip olmuş durumda olan bu resmin, Mustafapaşa'da Temel Öztürk Evi'nin duvarında bulunan "Bahar" tablosunun aynısıdır. Bugün Old Greek House adıyla bilinen Temel Öztürk Evi'nde 1887'de yapıldığını bildiğimiz resimde salıncakta sallanan bir erkek ve bir kadın figürleri bulunmaktadır. Bu resmin Erifos Georgio adlı bir sanatçıya ait olduğu bilinmektedir. Bu benzerlikten yola çıkarak, Mahmut Altan Evi'nin resimlerinin de aynı sanatçı tarafından yapılmış olabileceği düşünülmektedir. Bu odanın girişe göre sol tarafında yüklük dolapları arasına yapılmış bir şerbetliğin iki tarafında üçer adet gilve bulunuyor. Şerbetliğin ortasında barok tarz bir perdenin altında çeşmeden testisine su dolduran bir kız figürü vardır. Resmin, Mustafapaşa duvar resimli evlerle tarz olarak benzerliği hemen dikkati çekmektedir. Tavan altındaki bordür ve süslemeler ise odanın resimlerini bütünlemektedir.
Merdivenleri çıktıktan sonra saÄŸ taraftaki odada, ÅŸerbetlik içinde başının üzerinde buÄŸday baÅŸaklarından bir demet taşıyan kız figürü vardır. Kızın arka tarafında kale surları ve tahminen Avrupa'dan bir ÅŸehir görüntüsü bulunmaktadır. Her iki odadaki kız resimlerinin yüzlerindeki anlamlı bakış, resimleri yapan ustanın konuya yoÄŸunlaÅŸtığını göstermektedir. 

Kadılar Evi
İki katlı olan bu konak Ürgüp'te eskiden Türk mahallesi olarak bilinen bugünkü Dere Mahallesi Kadıkalesi mevkiinde yer almaktadır. Kadılar Evi, 15 odalı, haremliği, selamlığı ve yaverliği olan tipik bir Türk evidir. Evin ilk sahibi Yeşil Ağa adıyla tanınmaktadır. Hatta evin önündeki yokuşa da eskiden 'Yeşil Ağa bayırı' denildiği bilinmektedir. Ürgüp Kadısı bu evi Yeşil Ağa'dan satın alıp uzun yıllar bu evde oturmuştur. Ev bu nedenle bugün Kadılar Evi adıyla anılmaktadır. Kadılık makamının 1725 yılından itibaren Damat İbrahim Paşa tarafından Ürgüp'ten taşınmış ve yeni oluşturulan kaza merkezi Nevşehir'e alınmıştır. Kadı'nın oturduğu dönemlerde ev tek kişinin mülkiyetindeydi.

1950'li yılların başında iki hisseye bölünen evin bir bölümü kadı'nın kızlarında (4 kızı vardı) kalırken, diğer bölümü Aksalur'dan Bekir adlı bir kişiye satılmıştır. Evin bugün iki sahibi vardır. Güney cepheye bakan bölüm Argeus Seyahat Acentası'nın ortaklarından ve Uçhisar'daki Kale Konak otelinin ortaklarından Veli Tören'e aittir. Veli Tören bu bölümü Kadı'nın torunlarından satın almıştır. Evin Aksalur'dan Bekir'e ait olan bölümü ise Veli Tören'in İtalya'dan arkadaşı Beatrice Naretto tarafından satın alınmıştır. Veli Tören kendine ait olan bölümü restore ederek ev olarak kullanmayı planlamaktadır.
Evin Aksalur'dan Bekir'e ait olan bölümünde duvar resimli iki oda bulunmaktadır. Resimlerden biri odadaki şerbetlik içine yapılmıştır. Şerbetliğin iki tarafında 4'er adetten 8 tane gilve (lambalık) yer almaktadır. Resimde barok tarz perdenin yarattığı derinlik duygusunun içine resmedilmiş muhtemelen bir İstanbul manzarası vardır. Araştırmacı Mustafa Kaya, halk arasında bu tür perdelere "cennet penceresi" adı verildiğini söylemektedir. Bu odanın tavan kenarlarında yine çiçek desenli bordürler göze çarpmaktadır. Bu bölümdeki diğer odada ise, benzer biçimde kubbemsi bir şerbetlik içine yapılmış manzara resmi bulunmaktadır. Resim oldukça tahrip olmuştur. Şerbetliğin kenarlarında toplam 6 adet gilve vardır. Şerbetliğin üzerindeki rozet biçimindeki çiçek bezemesi ile şerbetliğin sağ kenarında bulunan ahşap kapaklı uzun ince dolap dikkat çekicidir. Bu dolabın silahlık olarak kullanıldığını öğrendik. Daha çok tüfek koymak için kullanılan bu tür dolaplara Ürgüp'te gezdiğimiz evler içinde ilk kez bu konakta rastladık.

Kadılar Evi'nin eskiden Kadı'ya ait olan bölümünde ise duvar resimli bir oda bulunmaktadır. Üst katta yer alan bu odada güzel biçimde korunmuş olan 6 gilveli şerbetliğin iki tarafı ve alt kısmı tamamen yüklük denilen dolaplarla kaplıdır. Şerbetliğin üst kısmında tüm duvarı kaplayacak şekilde bir manzara resmi bulunmaktadır. Şerbetliğin içinde artık alıştığımız biçimde barok tarz perde altına resmedilmiş manzara resmi vardır. Resim, sanki bize bir sarayın penceresinden dışarı bakıyoruz hissi vermektedir. Önde küçük bir havuz, arkada bir köprü görülmektedir. Ahşap olan tavanın kenarlarında yine çiçek desenli bir bordür odayı çevrelemektedir. Yaşlı bir Ürgüplü kadının verdiği bilgiye göre, bu evin resimlerini yapan usta İzmir'den gelmiştir.

Teşekkür: Ürgüp'ün duvar resimli evlerini bizimle birlikte dolaşarak sözlü bilgiler aktaran ve elindeki bilgileri kullanımımıza sunan araştırmacı Mustafa Kaya'ya, Kadılar Evi'ni gezmemize izin veren Uçhisar Kale Konak'dan Veli Tören'e, Mahmut Altan evini görmemizi sağlayan Ürgüp Antikite Ali Baba'dan Ali Rıza Kürkçü'ye teşekkür ederiz.

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi'nin AÄŸustos 2008 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz. 
www.cappadociaexplorer.com