AZÄ°Z GREGORIUS TEOLOGOS ADINA
KAPADOKYA’DA YAPILAN KÄ°LÄ°SELER

Yazan:Yavuz İşçen
AÄŸustos 2008

Kapadokya’da Aziz Gregorius Teologos adına yapılmış 3 kilise olduÄŸu biliniyor. Bunlar; Güzelyurt’taki Cami Kilise, Sivrihisar Köyü yakınlarındaki Kızıl Kilise ve NiÄŸde Çiftlik’teki Katedral’dir. Bu yazımızın konusunu Hıristiyan dünyasının bu önemli azizi adına yapılan kiliseler oluÅŸturuyor.

Aziz Gregorius Teologos, Hıristiyan dünyasının önemli azizlerinden. Ãœstelik Nazianzos’da doÄŸmuÅŸ bir Kapadokyalıydı. Nazianzos da neresi diye sormakta haklısınız. Aslında bildik bir yer; Aksaray Güzelyurt’a yaklaşık 30 km kadar uzaklıkta, eski adı Nenezi olan bir köy. Köyde bulunan Bekar Sultan Türbesi’nden dolayı günümüzdeki adı Bekarlar Köyü. Burası Roma Ä°mparatoru Romen Diogenes döneminde (1067-1071) metropolis derecesine yükseltilmiÅŸ önemli bir yerleÅŸim yeriydi. Aynı dönemde Karballa (Güzelyurt), bu metropolise baÄŸlı bir köydü. Genel görüş, Aziz Gregorius Teologos’un Karballa Köyü’nün 7 km kadar dışında Arianzos adı verilen küçük bir aile çiftliÄŸinde dünyaya geldiÄŸi doÄŸrultusunda. Bu çiftlik büyük bir olasılıkla bugün Sivrihisar Köyü’nde Kızıl Kilise’nin bulunduÄŸu alandaydı. Kilisenin kuzeybatısında 150 m kadar ileride bulunan, bölge halkının ‘papaz evi’ olarak adlandırdığı ve bugün büyük oranda toprak altında bulunan yapı kalıntısı, belki bu azizin yaÅŸadığı ev olabilir. Kilisenin restorasyonu için aÄŸustos 2007’de bu ‘ev’de yapılan araÅŸtırma ve sondaj çalışmalarında geç Roma ve Erken Bizans dönemine ait iki yaÄŸ kandili bulunması bu yaklaşımı güçlendiriyor. Daha net bilgi için arkeolojik kazı yapılması gerekiyor.
Aziz Gregorius Teologos, Kapadokya’da yetiÅŸmiÅŸ Hıristiyanlık dünyasının 3 büyük azizinden biri. Bu azizler Ortodoks mezhebinin kurucuları olarak kabul edilen Kayserili Basileos, NevÅŸehirli Gregorius ve Nazianzoslu Gregorius’dur. Nazianzoslu Gregorius 329’da doÄŸmuÅŸtur. Aynı adı taşıyan babasının bu bölgede piskoposluk yaptığı bilinmektedir. Nazianzoslu Gregorius önce okumak için Kayseri’ye gitmiÅŸ, bu yolculuÄŸu Filistin, Ä°skenderiye ve Atina izlemiÅŸtir. Kayseri’de bulunduÄŸu sıralarda yakın arkadaşı Basileos’un, onun fikirlerinin geliÅŸimine katkısı büyüktür. Gregorius 360’da Kapadokya’ya dönmüş ve rahiplik yapmaya baÅŸlamıştır. 379’da davet üzerine gittiÄŸi Ä°stanbul’da verdiÄŸi vaazlarla dikkatleri üzerine toplamış, burada kendisine Teologos (din bilgini) sıfatı verilmiÅŸtir.
Teodosius’un 379-395 yılları arasında Bizans tahtına geçmesini takiben Ortodoksluk hızla yayılmaya baÅŸlamış, bu dönemde Gregorius, Konstantinopolis (Ä°stanbul) PiskoposluÄŸu’na getirilmiÅŸtir. Hızlı yükseliÅŸinin muhalif çevrelerde yarattığı olumsuzluklar sonrası görevini bırakmak zorunda kalmış, ardından Kapadokya’ya geri dönerek Güzelyurt Kızıl Kilise çevresindeki aile arazisi olan Arianzos çiftliÄŸinde bir tür inzivaya çekilerek edebi eserlerini ve ÅŸiirlerini oluÅŸturmaya baÅŸlamıştır. 390’da öldüğünü bildiÄŸimiz bu aziz söylenene göre Kızıl Kilise’nin içine gömülmüştür. Kilisenin saÄŸ bölümündeki çıkıntı kısmın azizin mezar yeri olduÄŸu söylenmektedir. Mezarı sonraki dönemlerde soyguncular tarafından yok edilmiÅŸtir.

Cami Kilise
Bugün Güzelyurt’ta halk arasında Cami Kilise ya da Büyük Kilise adıyla bilinen yapı, kayıtlarda Aziz Gregorius Teologos Kilisesi olarak geçmektedir. Bizans Ä°mparatoru Theodosius tarafından 385’de yaptırıldığı söylenmektedir. Bu bilgi Pandelimonnidis’in 1881 tarihli el yazmasında kayıtlıdır ve Pandelimonnidis bilgiyi kitabeyi bizzat gören kiÅŸilerden edindiÄŸini belirtmektedir. Ancak kitabe bugüne kadar bulunamamıştır. Bugün Güzelyurt AÅŸağı Mahalle’de yer alan kilise yapıldığı tarihten sonra çeÅŸitli yenilemeler geçirmiÅŸtir. Bu yenilemeler sırasında kilisenin tamamen deÄŸiÅŸerek günümüze ulaÅŸtığı bir gerçektir. Bugünkü kilise, kapalı Yunan haçı planına sahiptir. Rumlar tarafından kullanıldığı dönemde avlunun güneydoÄŸusunda bulunan 1800 m2’lik bir bölümün zengin Rumlara ayrılmış bir mezarlık olarak deÄŸerlendirildiÄŸi bilinmektedir.
Ä°stanbul’da yaÅŸayan Rumların Osmanlı Devleti’ne yaptığı baskılar sonucu 1806’da çıkartılan bir fermanla Türklerin kilisenin iÅŸlerine karışmaları engellenmiÅŸtir. Daha sonra 1834’de kiliseye onarım izni veren yeni bir ferman çıkarılmıştır. Bu ferman sonrası, 1835 yılında köklü bir deÄŸiÅŸim geçiren kilisenin kitabesinin silinerek yeni bir kitabeye dönüştürüldüğü de verilen bilgiler arasındadır. Bugün kilise kapısının üzerindeki yazıtta görülen 1896 tarihi daha sonraki yenilemelerden biri sırasında yazılmış olmalıdır. Kesme taÅŸlardan örülerek yapılmış olan kilise, 1924 mübadelesinden sonra camiye çevrilmiÅŸtir. Kilisenin çanının eski dönemlerde çok meÅŸhur olduÄŸu biliniyor. Odessalıların hediye ettiÄŸi bu çanın sesinin 3 saat uzaklıktan duyulduÄŸu söylenir. Düzenlemeler sırasında gurbetteki Karballalıların yaptırdığı çan kulesinin üzeri tuÄŸla ile örülerek minareye dönüştürülmüş ve kilisenin içini süsleyen freskler badana ile boyanarak kapatılmıştır. Bugün badananın döküldüğü bazı noktalarda fresklerin ortaya çıktığı gözlenmektedir.
Güzelyurt’u terk eden Rumlar giderken kilisenin önemli bazı emanetlerini de beraberlerinde götürerek Makedonya’da kurulan Nea Karvali adlı yeni yerleÅŸimde Aziz Gregorius adına inÅŸa edilen kilisede koruma altına almışlardır. Götürülen emanetler arasında Aziz Gregorius’un, annesinin ve kardeÅŸinin kafatasları ile Bizans Ä°mparatoru Theodosius tarafından 385 yılında kilisenin açılışı sırasında verildiÄŸi söylenen kutsal haça ait bir parçanın olduÄŸu biliniyor. Bazı ikonalar, kilisenin kandilleri ve Venedik’te basılmış dört adet eski Ä°ncil de götürülenler arasında sayılmaktadır. Kilisenin 1800’lü yıllarda Rus Çarı tarafından hediye edildiÄŸi belirtilen ahÅŸap vaaz kürsüsü halen görülebilir durumdadır. Kilisenin avlusunda, suyu çocuklardaki bazı cilt hastalıklarına iyi geldiÄŸi düşünülen ve yaklaşık 40 basamakla inilen bir su kuyusu (Ayazma), misafirhane, papazın evi ve depolar yer almaktadır. Bugün Cami Kilise’de restorasyon çalışmaları baÅŸlatılmıştır. 

Kızıl Kilise
Kapadokya bölgesinde taÅŸtan yapılmış kiliseler içinde en dikkat çekici olanlarından birisidir. Güzelyurt’a 6 km uzaklıktaki Sivrihisar Köyü’nün 1 km kadar doÄŸusunda bulunmaktadır. Dört sütun üzerine oturtulmuÅŸ kubbeli yapısı olan kilise, Aziz Gregorius Teologos adına 5. yy’da haç planlı olarak inÅŸa edilmiÅŸtir. Kilisenin taÅŸlarının 3 km uzaklıktaki Uzunçayır mevkiinden getirildiÄŸi sanılmaktadır. Ä°ki giriÅŸ kapısı olan kilisenin ana kapısı batıya, ikinci kapısı ise güneye açılmaktadır. Kilisenin kapı ve pencerelerinin üzerindeki haç iÅŸaretleri nedeniyle Haçlı Kilise adıyla da bilinmektedir. Kilise kapısından girildiÄŸinde sol tarafta yuvarlak iki sütun üzerine tasarlanmış kemerli bir mimari dikkati çeker. Kilise içindeki freskler günümüze ulaÅŸmamıştır. Bazı yerlerde madalyon içinde aziz tasvirleri bugün de görülebilmektedir. Kilisenin güney tarafında içindeki suyu künklerle daÄŸdan getirilen bir sarnıç olduÄŸu kayıtlarda belirtilmektedir. Bugün kilise önündeki içi oyuk taÅŸ belki bu sarnıçtan kalma olabilir. Kızıl Kilise’de restorasyon çalışmaları baÅŸlatılmış durumdadır.

Çiftlik Katedrali
Bizans Ä°mparatorluÄŸu döneminde tahminen 4. ya da 5. yüzyılda NiÄŸde’ye baÄŸlı Çiftlik ilçe merkezinde yapılmış olan katedral, Aziz Gregorius Teologos adına yaptırılmıştır. Bugün Cami çevresinde izi sürülebilen bazı mimari parçalar haricinde katedralden maalesef ki görünür hiçbir kalıntı günümüze ulaÅŸmamıştır. Kaynaklarda da adından pek bahsedilmeyen bu yapı hakkında edindiÄŸimiz sözlü bilgiye göre, katedral ÅŸu anki Merkez Camisi’nin bulunduÄŸu alanda yer alıyormuÅŸ. Eskiden bir dönem cami olarak da kullanılmış olan katedral, sonraları ilgisizlikten kötü bir hale gelmiÅŸ. Yıkılan bazı bölümlerinin taÅŸları halk tarafından evlerde kullanılmak üzere taşınmaya baÅŸlanmış. Bu süreç, definecilerin de katkısıyla hızlanmış ve kilise 1970’lerden sonra yıkıntıya dönüşmüş. Merkez Camisi, yıkılan katedralin yerine 1982’de yapılmış. Katedralin kalan taÅŸları ise caminin temelinde kullanılmış.

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin AÄŸustos 2008 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz.
www.cappadociaexplorer.com