Yazan: Mustafa Kaya
Ekim 2007

Tarih söyleÅŸilerini çok seven Ãœrgüp esnafı ile baÅŸlayacağınız sohbetin girizgahı mutlaka Türklerin “Büyük kilise” adını verdiÄŸi Aziz Yuannis Kilisesi’nin yıktırılışına duydukları hayıflanma ile baÅŸlayacaktır. Gün geçtikçe, Kilisenin yıktırılışı öyküleri efsaneleÅŸmektedir. Kilisenin resimlerinin Ãœrgüp’te 1990’dan sonra  ortaya çıkması, yapının güzelliÄŸini gören Ãœrgüplüleri yoÄŸun bir piÅŸmanlığa sürüklemiÅŸtir. Bu efsanevi yapının  ölçü ve oranları, mimarların “Altın Oran” dediÄŸi üslubu çağırmaktadır bana. Para yetiÅŸmediÄŸi için soldaki çan kulesi hafif malzeme ile geçiÅŸtirilmiÅŸtir. Projesindeki bu kule de ileri tarihlerde yapılabilirdi ve bölgenin muhteÅŸem bir  mimari anıtı olarak, çevre korumanın da simgesi olabilirdi…

DiÄŸer yönden hakiki bir yerli üretimdir. Bölgenin kepez taşı ve salnamelerde çok geçen Çökek Köyü önündeki mermer yataklarından çıkartılan, Hacı BektaÅŸ-ı Veli’nin keÅŸfederek teslim taşı ürettiÄŸi ‘balgami mermer’den muhteÅŸem kapısı, sütunları, Edirne Selimiye Camisi’ni andıran göğe uzatılmış yüksekliÄŸi ile bölgenin bir mimarlık simgesi de olabilirdi. Büyük Kilisemiz insan emeÄŸi ve gayretinin de bir simgesiydi. Ãœrgüp Rumlarının kitaplarında ‘omuz zoruyla’ , ‘az para ve çok emekle’ yapıldığı yazmaktadır. Damsa Çayı’na kadar halk, kadın-erkek, çoluk-çocuk, kum ve suyu, kovaları elden ele naklederek taşımışlardır. Para bulunana dek okul çocukları ve kadınlar da çalıştırılmıştır. 4000 Ä°ngiliz Lirasına mal olan kilise için 2390 aileden para toplanmıştır. Bitirilemeyince Aynaroz Manastırı’ndan para istenmiÅŸ, onlar ise adına yaptırılan Ãœrgüplü Aziz Yuannis’in kafatasını istemiÅŸlerdir. Pazarlıkla sol eli verilerek kilise bitirilebilmiÅŸtir.

Ãœrgüp halkının Aziz Yuannis’e olan sevgisi
Büyük Kilise’nin inÅŸa coÅŸkusu aslında yapılmadan önce baÅŸlamıştı. Adına yaptırılacağı Aziz Yuannis, Kırım Savaşında Türklere esir düşmüş, köle pazarlarında satılarak Ãœrgüp’e kadar gelmiÅŸ, halk deyimi ile tam bir garibandı. DiÄŸer yönüyle Ãœrgüp’te Rum aÄŸası ölünce, satıldığı Türk aÄŸasının Müslümanlığa dönmesi için yaptığı ısrara direnmesi ve aÄŸasını ikna etmesi yönüyle de bir direniÅŸin simgesi idi. Kayakapı’da Eset AÄŸalardan Ömer AÄŸa’nın evinde seyisti. AÄŸasının yaptırdığı lüks odayı  kabul etmeyerek ahırda bir seki oymuÅŸ ve orada yaÅŸamıştı. Hıristiyan ve Ä°slam Mistisizminin Kapadokya babaları ve derviÅŸleri gibi kökten yoksulluk üzerine kurulu bir derviÅŸ yaÅŸamını seçmiÅŸti. Varlıklı olmanın insan ruhunu yozlaÅŸtırabileceÄŸine inanıyordu. Tarihsel bir arka plana sahip  köklü felsefesi, yaÅŸadığı Müslüman mahallesi olan Kayakapı’daki Müslüman Türk halkınca da O’nu ermiÅŸ mertebesine çıkartmıştı. Türkler de O’nun gizli Ä°slam olduÄŸunu ve asıl adının Cezayirli Hasan olduÄŸunu söylüyorlardı. Nitekim öldükten sonra da cuma günleri yaÅŸadığı evinin önünden geçerken dua ediyorlardı. Ä°ki cemaatin de Yuannis üzerinde oluÅŸan ortak sevgisi bu kilisenin mimari güzelliÄŸine yansımıştır.
Hıristiyan ve Türk kadınlar bina projesi ellerine geçer geçmez kilisenin ön cephesini peÅŸkir motifi yaparak bu motifin adına da “Kilise Kapısı” adını koymuÅŸlardır. PeÅŸkir motifleri içerisinde 1924 Büyük Mübadelesi’nden sonra da Ãœrgüp’te en çok iÅŸlenen motif olmuÅŸtur. Bugün dahi Ãœrgüp Anadolu Meslek Lisesi Nakış Bölümü’nde kursiyerlerce iÅŸlenen motifler içerisinde en çok tercih edilenidir. Yuannis’in ruhu, büyük  sabırlar isteyen bu peÅŸkirleri iÅŸleyen bayanları da etkilemeye devam ediyor.

Kilisenin hazin sonu
Yuannis’in efsaneleÅŸmiÅŸ yaÅŸamı gibi Ãœrgüplülerin de efsaneleÅŸtirdiÄŸi Büyük Kilise 1948-1952 yılları arasında yıktırıldı. Yunanistan’ın Cemiyet-i Akvam’a (BirleÅŸmiÅŸ Milletler) Türkiye’deki Rum eserlerinin  tescili için baÅŸvurması sonucu Türk Hükümeti de yıkım emri göndermiÅŸti. Yıllarca süren savaÅŸların taze anıları, o zamanın koÅŸullarını belirlediÄŸi için bu tür yıkımların ÅŸartları içerisinde deÄŸerlendirilmesinin uygun olduÄŸunu sanıyoruz.

Annesi inanmış bir Hıristiyan olan II. Mahmut’un sultanlığı döneminde 31 Mart 1886 tarihli, Konya Valisi Said PaÅŸa’ya gönderilen fermanla  2 Haziran 1886’da temeli atılmıştı. Ekim 1892’de de açıldı. Yarısı Ãœrgüp Müzesi’nde olan kilise kitabesinde açılışa Ä°stanbul Rum PatriÄŸi VIII. Neofitos’un geldiÄŸi yazılıysa da PatriÄŸin gelemediÄŸi sanılıyor. Bir olasılıkla kitabe erken yazılmış da olabilir. Kilisenin taşının Avlağı Dağı’ndan getirildiÄŸi yazılıdır. Bölgede ‘kepez’ olarak adlandırılan ve bir kısmı Ãœrgüp Belediyesi’nde kullanılmış bulunan koyu gri taÅŸ, kiliseye saÄŸlam ve güvenilir bir atmosfer kazandırmıştır. Bugün yine bir kısmı Ãœrgüp TahsinaÄŸa Kütüphanesi’nde kullanılmış olan pencere demirleri de  güvenliÄŸe yönelik bir tasarımdaydı. Gerek demir, gerekse taÅŸ işçiliÄŸi için Ãœrgüp’te yeterli ustalar vardı. Ama baÅŸ mimar Haralambos Hacı SavvaoÄŸlu Giresun veya Trabzon’dan gelmiÅŸti. Güvenilir, dürüst, çok yetenekli ve özellikle alçakgönüllü birisi olması Ãœrgüplüler nezdinde büyük  bir saygı kazanmasını saÄŸlamıştı. Sanırım Ãœrgüp Rum hamamı da aynı ustanın eseridir.

Büyük Kilise’nin olduÄŸu alan Rum Mezarlığı idi ve Aziz Yuannis de burada gömülüydü. Kilise apsisinde aziz taÅŸ, Yuannis’in mezarına denk getirilmiÅŸti. Mezarlık kaldırılırken büyük küpler çıkan bir kiler bulunmuÅŸ ve bu küpler kilisenin yapımı için gereken kireç ve su için kullanılmıştı. Küplerin çıkması Tanrının bir lütfu kabul edilerek uÄŸur sayılmıştı. 115 yıl önce kilisenin açılış törenine, Ä°stanbul’dan, komÅŸu kent, kasaba ve  köylerden gelen insanlar zor baÅŸarının mutluluÄŸuyla  gözyaÅŸlarını  tutamamışlardı.

Bugün Müslüman Ãœrgüp halkı da yıkılmasına büyük bir acıma hissi ile yaklaÅŸmaktadır. Savaşın sonucu yıkım getirmiÅŸti. 80 yıllık barış ortamı bir piÅŸmanlık getirmiÅŸtir. Karşılıklı özeleÅŸtirilerle efsanevi sanat yapılarımız yıkılmasın artık. Hele bu yapılar çabanın, hoÅŸgörünün, çocuk ve kadın emeÄŸinin eseri ise, binadan çok  ‘insan’ unsurunun bu yaratıcılık yönü deÄŸerlendirilmeli diyoruz…

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin Ekim 2007 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz.
www.cappadociaexplorer.com