GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE BİR KÜLTÜR KÖPRÜSÜ

Yazan: Yavuz İşçen
Ekim 2007

Türklerde bez bebek yapımının Şamanizm döneminden gelen kültürel bir temele dayandığı söylenebilir. Bugün daha çok kız çocuklarının oyuncağı haline dönüşmüş olan yapma bez bebekler, Barbie salgını karşısında yenik düşmüş gibi görünse de ülkemiz folkloru açısından önemli bir geleneğin temsilcisidirler.

Åžamanizm ve bez bebekler
Eski Türkler Ä°slamiyet’in kabulünden önce Åžamanizm dinine inanıyorlardı. Åžamanist inanış biçiminde put adı verilen bazı fetiÅŸist nesneler önemli bir yere sahipti. DoÄŸa olaylarını etkileyebildiÄŸine inanılan putlar, genellikle koruyucu olarak ya da belli bir isteÄŸin yerine gelmesine yardımcı olması amacıyla hazırlanıyorlardı. Bu putların bir biçimini de çeÅŸitli amaçlarla yapılan insan benzeri küçük nesneler oluÅŸturuyordu. ÇoÄŸunlukla tahta, aÄŸaç kabukları, keçe, çaput ve eski bezlerden üretilen bu objeler günlük yaÅŸamın ayrılmaz birer parçalarıydılar.
Günümüzde belli biçimsel değişikliklere uğramış olmakla birlikte, kökeni Şamanist kültüre kadar uzanan birçok inanış ve uygulamaya toplumumuzun değişik kesimlerinde rastlanabilmektedir. Köylülerin tarlalarındaki mahsulü korumak için bez bebeklere benzer tarzda ürettikleri tarla korkuluklarından, düğünlerde arabaların önüne oturtulan gelinlik giydirilmiş yapma bebeklere kadar sürdürülen birçok geleneğimizde eski Şamanist inançların izlerini bulmak mümkündür. Bu gelenekler arasında belki de en dikkat çekici olanlarından birisi, yağmur yağdırmak için yapılan törenler ve bu törenler sırasında kullanılan bez bebeklerdir.

Bez bebekler ile yağmur yağdırma törenleri
Ülkemizde değişik yörelerde biraz farklılık göstermekle birlikte, yağmur yağması için yapılan törenlerde, yörenin çocukları büyük bir tahta kaşık ya da kepçeyi giydirerek insan biçimine sokarlar. Prof. Dr. Orhan Acıpayamlı hazırlanan bu bez bebeğe, ülkemizde farklı yörelerde, dodu, bodi, bodi bostan, gode gode, göde göde, gelin, gelin gok, çomça gelin, çömçe gelin, kepçe gelin, çullu kadın, kepçe kadın, çalı gezme, çullu, kepçecik gibi adlar verildiğini belirtmektedir. Hazırlanan bez bebek yörenin çocuklarınca ev ev dolaştırılır ve maniler eşliğinde evlerden yiyecek istenir. Yiyecek veren evler bez bebeğin üzerine su dökerler. Daha sonra toplanan yiyecekler çocuklar tarafından birlikte yenilir. Benzer uygulamalar Nevruz törenleri sırasında da yapılmaktadır. Prof. Dr. Pertev Naili Boratav bu uygulamaların yağmur ve bereket tanrıları ile ilgili çok eski inanışların günümüzdeki devamı olduğunu belirtmektedir. Şamanist inanış temelinde gelişen bazı ritüellerin bugün de çeşitli yörelerimizde halen uygulanmakta olması dikkat çekicidir.

Dünü bugüne taşıyan kültür köprüsü
Sadece ülkemizde deÄŸil dünyanın birçok yerinde karşılaşıyoruz bez bebeklerle. Farklı malzemeler ve farklı tekniklerle yapılsalar da aslında hepsi aynı amaca hizmet ediyorlar. Meksikalıların büyük hasır ÅŸapkalı bebekleri, Rusların iç içe geçen MatruÅŸkaları, uzak doÄŸuda yapılan çekik gözlü küçük folklorik bebekler ve daha birçok örnek gösterilebilir. Her bebek kendi ülkesinin kültürünü, yaÅŸam tarzını ve geleneklerini bize anlatıyor. Folklorik bebekler bu özellikleriyle geçmiÅŸten günümüze gerçek bir kültür köprüsü kurmuÅŸ durumdalar. Anadolu’nun farklı yörelerinde deÄŸiÅŸik bez bebek türlerine rastlıyoruz. Her yöremiz kendine göre ÅŸekil vermiÅŸ bebeklerine ama hepsi aynı geleneÄŸi, aynı kültürü yöresel farklılıklarla bizlere taşıma yarışında. Bu kültür köprüsünün bir yapı taşını da SoÄŸanlı bez bebekleri oluÅŸturuyor.
Soğanlı bez bebeklerinin yapımında basit malzemeler kullanılıyor. Bebeğin vücudu tahta bir iskelet üzerine pamuk sarılmasıyla oluşturuluyor. Baş kısmının üzerinde gazoz kapağı kullanılıyor. Ana gövde hazır olduktan sonra rengarenk yöresel kıyafetler ile bebekler giydiriliyor. Son olarak bebeğin yüzü kalemle çizilerek oluşturuluyor. Artık Soğanlı bebeği tezgaha çıkmaya hazır hale gelmiş demektir. Farklı büyüklüklerde yapılan Soğanlı bebeklerinin çeşitli modelleri bulunuyor. Bunlar arasında en dikkat çekenleri, gelin kız, yün eğiren kız, bebekli ve testili modeller. Bugün büyüklüğüne göre bir soğanlı bebeğinin tezgahtaki satış fiyatı 5 ve 10 YTL arasında değişiyor.

Bez bebekleri ile ünlü Soğanlı Köyü
Eski adı Soandos olan SoÄŸanlı Köyü, Kayseri ilimizin güneybatısında yer alan YeÅŸilhisar ilçe merkezine baÄŸlı küçük bir köyümüz. Köyün sırtını yasladığı vadiden zaman zaman taÅŸlar düşmesi sonucu bugün köyün büyük bir kısmı biraz aÅŸağıya yapılan afet evleri tarzı prefabrik yapılara taşınmış durumda. SoÄŸanlı Köyü’nün ilçe merkezine uzaklığı 15 km kadar. Kayseri tarafından gelindiÄŸinde Kapadokya’nın giriÅŸ kapılarından biri olarak deÄŸerlendirilen SoÄŸanlı Köyü’nün Ãœrgüp’e olan uzaklığı ise yaklaşık 50 km.
Köyde vadi içine gizlenmiÅŸ durumda bulunan Roma ve Bizans dönemlerinden kalma 50 kadar kaya kilisesinden bugün daha çok 8-10 tanesi gezilebilir durumda. SoÄŸanlı Köyü kaya kiliseleriyle olduÄŸu kadar, folklorik bez bebekleri ile de tanınıyor. Kapadokya’yı gezerken birçok yerde rastladığımız SoÄŸanlı bez bebeklerinin ünü ülke dışına yayılmış durumda. 1970’li yıllardan itibaren turistlere satılmak amacıyla yoÄŸun olarak üretilmeye baÅŸlayan bu bebekler, artık köy için bir sektör haline gelmiÅŸ durumda. SoÄŸanlı Köyü muhtarı Ä°smail Ablak’ın çabaları sonucu 1991 yılında köyde bir de kooperatif kurulmuÅŸ. Bu kooperatif bünyesinde bugün yaklaşık 50 aile bez bebek üretimi ile uÄŸraşıyor. Sadece bez bebek de deÄŸil, yünden patikler, el iÅŸi danteller, iÄŸne oyaları, eldivenler ve benzeri ürünlerde yapılıyor SoÄŸanlı’da. Bölgeye kiliseleri gezmek için gelenler, köy meydanında sıra sıra bez bebek ve el iÅŸi ürünler satan tezgahlara da yoÄŸun ilgi gösteriyorlar.

Hanife hanımın kızına yaptığı bez bebek
SoÄŸanlı Köyü’nde bez bebeklerin yapılmaya baÅŸlamasının hikayesi de oldukça ilginç. BebeÄŸi ilk bez bugün hayatta olan Hanife ninenin, kızı Döndü için 1960’lı yıllarda ürettiÄŸi söyleniyor. Kızının oynaması için yaptığı bebeÄŸin bölgeyi gezmeye gelen bir turistin ilgisini çekmesi ve turistin bebeÄŸi para ile satın alması üzerine Hanife hanım bir bebek daha yapıyor kızı için. Derken bu bebeklerin gelen turistlere satılabileceÄŸi fikri geliÅŸiyor ve satış amaçlı üretim yapılmaya baÅŸlanıyor. BaÅŸlangıçta birkaç aile tarafından üretilen bez bebeklerin ilgi görmesi köydeki birçok kadını bez bebek yapmaya teÅŸvik ediyor. Derken iÅŸ geliÅŸiyor, kooperatif kuruluyor ve SoÄŸanlı Köyü bez bebekleri bütün Kapadokya’da satılır ve yurt dışına ihraç edilir hale geliyor. Hatta köy muhtarı Ä°smail Ablak, SoÄŸanlı bez bebeklerinin korsan üretimlerini engellemek için Türk Patent Enstitüsü’ne baÅŸvurarak patent almak durumunda kalıyor. Bugün SoÄŸanlı Köyü’nün önemli gelir kaynaklarından birini oluÅŸturan bez bebeklerden Kapadokya’ya gelip de bir tane almamak büyük bir eksiklik olur sanırız.

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin Ekim 2007 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz.
www.cappadociaexplorer.com