Yazan: Yavuz İşçen
AÄŸustos 2010

DoÄŸası, kültür ve inanç turizmi ile öne çıkmış olan Kapadokya bölgesi her yıl çok sayıda yerli ve yabancı turist tarafından ziyaret edilmektedir. Son yıllarda Kapadokya’da geceleme yüzdesinin artırılabilmesine yönelik çalışmalar kapsamında, turizm olanaklarının çok daha çeÅŸitlendirilebileceÄŸi anlaşılmıştır. Bunlar arasında doÄŸa sporları turizmi, kongre turizmi ve termal turizm ilk aklımıza gelenler arasındadır.
Kapadokya’nın termal turizm olanakları oldukça fazladır. Kapadokya’da termal turizm denildiÄŸinde akla gelen en önemli merkez, kuÅŸkusuz NevÅŸehir ilimize baÄŸlı Kozaklı ilçesidir. Kozaklı’nın termal olanakları baÅŸka bir yazımızın konusunu oluÅŸturacak. Bu yazımızda Kozaklı tarihi üzerinde duracağız.
 
Tarih öncesi dönemlerde Kozaklı ve çevresi
Kozaklı ve çevresi, tarihin en eski devirlerinden günümüze kadar farklı topluluklarca yurt edinilmiÅŸtir. Ä°lk çaÄŸda Kapadokya bölgesi sınırları içinde yer alan Kozaklı’nın tarihi, Kapadokya tarihiyle paralellik içinde ilerlemiÅŸtir. Kozaklı tarihine iliÅŸkin en eski bilgileri bölgede bulunan höyüklerden elde etmekteyiz. Gerek Kozaklı ilçesi sınırlarında bulunan TaÅŸlıhöyük ve Kanlıca Höyük, gerekse Avanos ilçesi sınırları içinde kalmakla birlikte Kozaklı’ya çok daha yakın olan Topaklı Höyük ve Zank Höyük’te yapılan araÅŸtırmalar, bölgedeki ilk yerleÅŸim izlerinin günümüzden yaklaşık 7500 yıl önceye, yani Kalkolitik döneme (Bakır Çağı MÖ.5500-3000) kadar gittiÄŸini ortaya çıkarmıştır.
Topaklı kasaba merkezinde bulunan Topaklı Höyük kazılarında, Erken Tunç Çağı’ndan Bizans dönemine kadar birçok yapı katı ortaya çıkarılmıştır. Sarılar köyünde bulunan Zank höyük kazılarında ise, Eski Tunç Çağı’na ve Asur Ticaret Kolonileri Çağı’na ait eserler, Hitit dönemine ait seramikler, Roma ve Helenistik döneme iliÅŸkin buluntular elde edilmiÅŸtir. Kozaklı ilçe merkezinin, Topaklı höyüğüne olan uzaklığı 24 km, Zank höyüğe olan uzaklığı ise yaklaşık 33 km’dir.

Taşlıhöyük
Kozaklı ilçe merkezinin yaklaşık 10 km kadar güneydoÄŸusunda TaÅŸlıhöyük köyünde bulunmaktadır. TaÅŸlıburun adıyla da bilinen bu yerleÅŸim, doÄŸal bir kayalığın üzerine kurulmuÅŸtur. 1966 yılında Ankara Ä°ngiliz Arkeoloji Enstitüsü’nden I. A. Todd tarafından araÅŸtırılan bölge, Orta Anadolu’nun Kalkolitik dönem yerleÅŸimleri arasında gösterilmektedir.

Kanlıca Höyüğü
Kozaklı ilçe merkezinin 8 km kuzey-kuzeydoğusunda; Kanlıca Beldesi yakınlarındadır. Beldenin 3 km doğusunda, Kocatepe adıyla bilinen 1040 m rakımlı doğal tepenin üzerinde yer almaktadır. Höyüğün doğusunda Değirmenönü Ovası, güneyinde Kanlıca tren istasyonu vardır. Yapılan arkeolojik araştırmalar sonucu höyüğün Kalkolitik dönemden Roma dönemine kadar buluntu verdiği anlaşılmıştır.

Kanlıca Mağarası (Yeraltı Şehri)
Köyün arazisi üzerinde yeraltı ÅŸehri olarak da kullanılmış olan doÄŸal bir maÄŸara vardır. Cevriyat mevkiinden baÅŸlayan maÄŸaranın BüyükyaÄŸlı köyünün Lale mevkiinden çıktığı belirtilmektedir. Toplam uzunluÄŸunun yaklaşık 3.5 km olduÄŸu söylenmektedir. MaÄŸara içinde speleolojik araÅŸtırmalar yapılmadığı içim bu bilgiler kesin deÄŸildir. MaÄŸaranın belli bir bölümünün Kapadokya’daki diÄŸer yeraltı ÅŸehirleri gibi gizlenmek amacıyla kullanıldığı anlaşılmıştır.

Kozaklı bölgesinde Roma dönemi hamamları
Yapılan arkeolojik araÅŸtırmalar, Anadolu’da termal kaynakların Hititler’den günümüze yaklaşık 4000 yıldan beri kullanıldığını ortaya çıkarmıştır. Anadolu’da ortaya çıkartılan en eski hamam kalıntıları, Roma (17-395) ve Bizans (395-1071) dönemlerine aittir. Selçuklu Türklerinin Anadolu’ya geldiklerinde Roma tarzı ‘hamam’ geleneÄŸi ile tanıştıkları bilinmektedir. Bu gelenek, Türklerin “Çerge” adını verdikleri bir tür buhar banyosu geleneÄŸine benzerdir. Her iki geleneÄŸin Anadolu’daki sentezi, Türk hamam kültürünün hazırlayıcısı olmuÅŸtur. Termal kaynakları ile ünlü olan Anadolu’da bu kültür, zamanla kendine özgü “kaplıca hamamı” tarzını oluÅŸturmuÅŸtur.
Kozaklı ve çevresinin Roma döneminde bir geliÅŸim içinde olduÄŸu gözlenmektedir. Bu geliÅŸimde Roma devletinin bölgedeki hakimiyeti ve kuÅŸkusuz Roma toplumunun kaplıcalara verdiÄŸi önemin payı büyüktür. Ãœnlü Romalı düşünürlerden Çiçeron, “Her yıl düzenli kaplıcaya giden bir insanın ölmesine imkan yoktur” derken, Pline ise “doÄŸanın mucizelerini en çok gösterdiÄŸi yer kaplıcalardır” sözleriyle konuya dikkat çekmiÅŸtir. Gerçekten de paganist inançların hakim olduÄŸu eski Roma toplumunda kaplıcalar iyileÅŸtirici özellikleri nedeniyle kutsal mekanlar olarak kabul görmüştür.
Bu yaklaşıma baÄŸlı olarak Roma döneminde, Kozaklı’ya ve Yozgat’ın Sarıkaya ilçesine bir hamam yaptırıldığı bilinmektedir. Sarıkaya ilçesi, Kozaklı’ya kuÅŸuçumu 60 km uzaklıktadır. Roma döneminde Aquae Sarvenae ve Bizans döneminde de dini bir iÅŸlev kazanmasına baÄŸlı olarak Basilica Therme adlarıyla anılan bu hamamlar, Ä°mparatorluk ılıcası olarak kullanılmıştır. Sarıkaya’daki hamamdan sadece anıtsal bazı duvar parçaları günümüze ulaÅŸmıştır. Kozaklı’daki hamamdan ise ne yazık ki günümüze ulaÅŸan bir kalıntı bulunmamaktadır.
Kozaklı’da bulunan Roma hamamının 4x12 metre boyutlarında bir yapı olduÄŸu bilinmektedir. Bölgenin kaplıca merkezi olarak geliÅŸmeye baÅŸladığı yıllara kadar varlığını kısmen de olsa devam ettiren yapı, Kozaklı termal bölgesinin yapılandırılması çalışmalarıyla baÄŸlantılı olarak yok olmuÅŸtur. Yapının, bugün Roza Resort Deluxe Hotel’in önünden geçen yolun altında kaldığı söylenmektedir. Bölgenin eski dönemlerinin hatırlayanlar yapının 5-6 m uzunluÄŸunda sütunlarının olduÄŸunu belirtmektedirler.

Selçuklu döneminde Kozaklı
DoÄŸu Roma Devleti’nin (Bizans) Anadolu’daki hakimiyetinin, 1071 Malazgirt savaşı sonrası gerilemesine baÄŸlı olarak Türk toplulukları hızla Anadolu’ya yayılmaya baÅŸlamışlardır. Bu dönemde bölgenin eski ihtiÅŸamını ve ekonomik gücünü kaybettiÄŸi bilinmektedir. Bunun üzerine Selçuklular Anadolu topraklarını deÄŸerlendirmek ve bölge ticaretini canlandırabilmek için çeÅŸitli boylardan Türkmen topluluklarını bölgeye yerleÅŸtirmiÅŸlerdir. Bölgeye yerleÅŸen Türkmen topluluklarının, OÄŸuzların AvÅŸarlar, Ceritler, Kayılar, Bayatlar ve Yazırlar boylarından olduÄŸu bilinmektedir. 1200’lü yılların başından itibaren Selçuklu Hükümdarı Alaaddin Keykubat’ın uyguladığı iskan politikasına baÄŸlı olarak bölgenin TürkleÅŸtirildiÄŸi görülmektedir. Kozaklı’da da ilk Türk yerleÅŸimlerinin Selçuklular ile baÅŸladığı sanılmaktadır. Ancak bölgede Selçuklu döneminden kaldığı saptanan bir yapı bulunmamaktadır.
Söylenene göre Selçuklular döneminde bölgeye gelen yörüklerden KozoÄŸlu adlı bir kiÅŸinin bölgede bir hamam yaptırdığı anlatılmaktadır. Sonrasında hamam çevresinde yerleÅŸimin artmasına baÄŸlı olarak buranın Hamamorta köyü adıyla anılmaya baÅŸlandığı belirtilmektedir. KozoÄŸlu’na ait olduÄŸu sanılan bir mezar ise çok sonraları türbe biçimine dönüştürülmüştür. KozoÄŸlu Türbesi adıyla bilinen bu türbe günümüzde de varlığını korumaktadır. Ancak mezarda yatan kiÅŸinin kimliÄŸi ve mezarın hangi dönemden kaldığı kesin deÄŸildir. Yaptırıldığı söylenen hamam ile ilgili herhangi bir bulgu bulunmamaktadır.

Osmanlı döneminde Kozaklı
Kozaklı bölgesine Türkmen toplulukların ikinci kez geliÅŸleri Osmanlı Devleti döneminde olmuÅŸtur. Damat Ä°brahim PaÅŸa zamanında MuÅŸkara Köyü’nün kasaba yapılması ve adının NevÅŸehir’e dönüştürülmesini takiben NevÅŸehir’in güçlenmesi için bir dizi çalışma baÅŸlatıldığı bilinmektedir. Bu çalışmalar arasında 1700-1750 yılları arasında çeÅŸitli Türkmen topluluklar bölgeye yerleÅŸtirilmiÅŸtir. Gelenler, OÄŸuzların farklı boylarına baÄŸlı oymaklardır. Bölgeye yerleÅŸtirilen oymaklar arasında Kozaklı ve köylerine, Boynuincelü cemaatine baÄŸlı oymaklarından yerleÅŸenler olduÄŸu bilinmektedir. Boynuincelü cemaati, çeÅŸitli oymakların birleÅŸiminden meydana gelmektedir. Bu oymaklardan Dumanlu oymağının Atçekenler alt biriminin Kozaklı civarına yerleÅŸtiÄŸini döneme iliÅŸkin kayıtlardan anlamaktayız. Bunlar daha fakir unsurlardır. Aynı topluluÄŸun zengin unsurlarının NevÅŸehir merkeze yerleÅŸtirildikleri bilinmektedir.
Atçekenler, Karaman ve Konya tarafında yaylalarda yarı göçebe biçimde yaÅŸayan Türk topluluklarıdır. Osmanlı öncesinde Karamanlı Devleti’nin ordusu ağırlıklı olarak bu topluluklardan oluÅŸuyordu. Atçekenler adı, Osmanlı döneminde bu toplulukların devlete vergi olarak at yetiÅŸtirip vermesinden gelmektedir. Atçekenler, Kozaklı’nın BaÄŸlıca Köyü çevresine yerleÅŸtirilmiÅŸlerdir. Kayıtlarda 138 ev olarak geldikleri belirtilmektedir. BaÄŸlıca Köyü, bugün Kozaklı’nın mahallelerinden biridir.

Cumhuriyet döneminde Kozaklı
NevÅŸehir 1954 tarihine kadar NiÄŸde iline baÄŸlı bir ilçeydi. 1954 yılında NevÅŸehir il merkezi yapılmıştır. Bu geliÅŸime baÄŸlı olarak bazı köylerin ve ilçelerin statüsü yeniden belirlenmiÅŸtir. Daha önceden KırÅŸehir ili Avanos ilçesine baÄŸlı olan Hamamorta, Kozaklı ve BaÄŸlıca köyleri, bu tarihte birleÅŸtirilerek Kozaklı ilçesi oluÅŸturulmuÅŸ ve yeni ilçe Avanos ile birlikte NevÅŸehir il merkezine baÄŸlanmıştır. Anlatılana göre ilçe olma öncesinde Hamamorta ve Kozaklı köyleri, ilçe merkezinin kendi köyleri yapılması için sıkı bir rekabete giriÅŸmiÅŸlerdir. Sonrasında her iki köy arasında bir uzlaÅŸma saÄŸlanmış ilçe merkezi Hamamorta olurken, ilçeye de Kozaklı köyünün adı verilmiÅŸtir. Günümüzde Kozaklı’nın yerleÅŸik bulunduÄŸu yer eski Hamamorta köyünün harman yeridir.

Kozaklı adının kaynağı
Kozaklı adının kaynağı tartışmalıdır. Bazıları bu adın, Selçuklular döneminde bölgeye gelen yörüklerden KozoÄŸlu adlı kiÅŸiden kaynaklandığı görüşündedirler. Bazıları ise bölgeye sonradan yerleÅŸen Türkmen toplulukların geldikleri yer ya da baÅŸlarındaki bey ile baÄŸlantılı olduÄŸunu söylemektedirler. Anadolu’nun farklı bölgelerinde Kozaklı adına rastlanıyor olması, bu topluluÄŸun Anadolu’daki yayılımına baÄŸlı olarak geliÅŸmiÅŸ olabilir.
Kozaklı’nın yaÅŸlıları eskiden bölgenin “kuzaklı” olarak telaffuz edildiÄŸini belirtmektedirler. Bu adlandırmayla baÄŸlantılı olarak geliÅŸen baÅŸka bir yaklaşım ise, Kozaklı adının buradaki sıcak su kaynağı ile ilgili olduÄŸu doÄŸrultusundadır. Eski Türkçede “kuz” kelimesi, el deÄŸmemiÅŸ, bakir anlamındadır. Günümüzde kullanılan “kız” kelimesi de bu kökten gelmekte ve aynı anlamı ifade etmektedir. Kozaklı’daki sıcak su kaynağı 93 °C olarak yeryüzüne çıkmaktadır. Bu haliyle el deÄŸmek mümkün deÄŸildir. “Kuzaklı” kelimesi, sıcak su kaynağı ile baÄŸlantılı olarak ‘el deÄŸdirilemeyen suların çıktığı yer’ anlamında kullanılmış ve daha sonraları ise bu kelime Kozaklı ÅŸekline dönüşmüş olabilir.

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin AÄŸustos 2010 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz. www.cappadociaexplorer.com