Yazan: Mustafa Kaya
AÄŸustos 2010

Ürgüp temmuzunun çok sıcak bir gününde, İshakların Hanın kemerli yüksek kapı geçidinin altında kaya ahırların soğuk hava cereyanı ile serinlerken çayının son yudumunu içen köyden dostum, evlerinde eski bir şömine olduğunu ve satmak istediğini söyledi. Sürekli yanımdaki küçük fotoğraf makinasını ihmal etmeyerek hemen gittik. Çünkü bu işlerin ihmalinin, bir şömine fotosundan ebediyen mahrum kalmak anlamına geldiği tecrübelerimle sabitti.

Kaya avludan birkaç merdivenle inerek içi boşalmış yumurta kabuğunu andıran, yumuşak kayalı, hafif nemli ve hiç özenilmeden oyulmuş yeraltı odasına indik. Başımı sola çevirdiğimde böyle düzensiz bir odaya bu kadar güzel bir şöminenin yapılmasına duyduğum öfkeyi saklayamadım.
ÇoÄŸu şöminede olmayan altındaki küllüğü ve ateÅŸin hava alma bölümü, taşının dayanıklılığı, motiflerde klasik kurallara harfiyen uyum ve işçilik özeni ile bulunduÄŸu mekana uymayan bu olaÄŸanüstü güzelliÄŸin nedenini halen düşünürüm…Ama bir sonuca ulaÅŸtım kendi kendime ki bu kesin doÄŸru olmalı diye ısrarlıyım: Ä°nsanoÄŸlu, Kapadokya’nın bu basık, kasvetli kaya oyma yeraltı odasını bir şömine ile o hareketli doÄŸaya baÄŸlamış.
Ayaklarda hayat aÄŸacı, ocak üstünde “S” motifleri, ortasında bir alem ve kenarlarda alevlerin kıvrılma ve dalgasına hareket katan kabartma üçgen çeÅŸitlemeleri…
Nar, Göre, Avanos, Ãœrgüp, NevÅŸehir ve tüm köylerle tüm Kapadokya’daki motif multimilyoneri şöminelerimizi bugün sadece çok sınırlı sayıda yerinde görebilirsiniz. Son 25 yıl içinde bunların hemen tamamı sökülerek satılmış veya sökerken tahrip edilmiÅŸlerdir. Yer deÄŸiÅŸtirenlerin, büyük kentlerde satılanların kaynakları da not edilmemiÅŸtir.
Şöminelerden çıkan mitolojik ateşlerin sardığı ruhlar da şöminelerin akıbetine duçar kalmıştır.
Kapadokya’da taşın pek çok çeÅŸidinin bulunması şöminelerde de birçok ÅŸekil denemesini üretmiÅŸtir. Kaya oda daha oyulurken planlanan kaya şömineler olduÄŸu gibi, ponza taşından üç parça ile yapılmış şöminelerden günümüze ulaÅŸanlar da vardır. Konik ÅŸekillerin “AÄŸa” evlerinde denendiÄŸini görüyoruz. Yapısal olarak konik form verilse de “S” ve diÄŸer klasik motiflerin bir kenara kabartması yapılmadan geçildiÄŸini göremezsiniz.
Ãœrgüp Kayakapı Mahallesi’nde Esat AÄŸa evinde Aziz Yuannis’in odasına yaptırılmış büyük boyutlu ve motif işçiliÄŸi üstün, özel şöminenin günümüze ulaÅŸamaması çevre korumacılığının çok önemli bir ihmalidir.
Şömineli oda ve kaya odalarda tandır ve şöminenin birlikte bulunması şöminelerin daha ziyade bir dekoratif unsur olarak tasarlandığını akla getirmektedir. Hiç kullanılmamış ya da bacası olmayan şöminelerin oluÅŸu bu tezi güçlendirmektedir. Şömine bacasının odayı soÄŸutmaması için ilk baca sisteminin Ä°ngiltere’de 1678’de geliÅŸtirilmeye baÅŸlandığı düşünüldüğünde tandır ve iskemle ile ısınılıp, şöminenin bir süsleme öğesi olarak yapılmış olması oldukça mantıklıdır. Literatürde 1950-1980 yıllarına “Süs Şömineler Dönemi” deniyorsa da eski şöminelerin de süsleme unsuru olarak görüldüğü kesindir.
Şöminenin bulunduğu oda cepheleri daima iyi seçilmiş ve bu cephe dolap, taka, höcüre (hücre) ve raf gibi öğelerle bütünlük kazanmıştır.

Güvenlik unsuru şömineler
Eski tığrazların (dikey tünel) şömine bacası olarak kullanıldığı, bazen de şömine bacasının ısınmak için deÄŸil sadece kaçma tığrazı olarak yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu tür şömine bacaları asıl tığrazlar kadar geniÅŸ deÄŸildir. Tığrazların kaya bloÄŸunun üstüne çıkmaya veya tünele baÄŸlanmaya yaradığını sanıyorum. Ãœrgüp Yahya Efendi Medresesi’nin (yapılış tarihi 1400) tüm öğrenci odalarının motifsiz şöminelerinin bacaları da arkasından Ãœrgüp Kalesi’ne (Burgut Kalesi) giden kaya oyma tünele baÄŸlıdır.

Motifler
Halkın “ocak” olarak adlandırdığı Kapadokya yerleÅŸimlerindeki şömineleri iki döneme ayırmak mümkün. Ä°lk dönemde yapılmış olanlarda hiç taviz verilmeyen klasik motifleri görüyoruz. 1808’de imzalanan Sened-i Ä°ttifak’tan sonra yapılan Anadolu konak ve evlerinde ise daha ziyade mülk sahibinin anlayışı, Ä°stanbul’daki örneklere özenmesi,  ayrı ve daha gösteriÅŸli yapılması dönemi baÅŸlamıştır. Bu geliÅŸme İç Anadolu’ya belki de yüzyılın ortalarına doÄŸru gelmiÅŸ olmalı…
Ãœrgüp’te Rumlardan ÇiçoÄŸlu’nun saraya özenilerek yapılmış büyük evindeki beÅŸ şömine, motif farklılığı, hepsinin ayrı oluÅŸu ve büyüklüğü ile bu özellikleri üzerinde taşır. Bu şöminelerden birinde kabartma olarak bir ejderha yapılması, çıra veya lamba ışığında şöminenin  alevinden bir ejderhanın göğe yükseldiÄŸine inanmanıza yeterlidir.
Ä°lk dönem motifleri ise oldukça yerleÅŸmiÅŸ ve taviz verilmemiÅŸ motiflerdir. Ayaklardaki hayat aÄŸacı motifi alevlerden en çok etkilenen taÅŸ olduÄŸu için sürekli yenilenmiÅŸ ve bu motif her seferinde iÅŸlenmemiÅŸ olabilmektedir. Ocağın alnındaki motifin iki yatay “S” oluÅŸu, Türkçemizdeki “OCAK” sözcüğü ile tam olarak uyuÅŸmaktadır. Zira “Ocak” kelimesi “aile” anlamındadır ve “S” motifi de üreme, çoÄŸalma, zenginleÅŸme anlamlarındadır. Ocağın iki ayak taşının üzerinde de hayat aÄŸacının bulunması şöminenin ailenin çoÄŸalması ile ne kadar iliÅŸkili olduÄŸunu kanıtlayan diÄŸer bir öğedir. Ocak, yani ailenin  ateÅŸin çevresinde geliÅŸerek eve dönüştüğünün kanıtı da olmaktadır şömineler. MecusiliÄŸin de daha sonraki dönemlerde ocaklara bir kutsallık verdiÄŸi söylenebilir. Bu motifler 6000-8000 yıl önce insan ömrünün 22-23 yıl olduÄŸu yüzyıllarda tüm gücü ve aklını çoÄŸalmaya harcadığı dönemlerden kalmadır ve XX. yüzyılın başına dek devam etmiÅŸtir.
Alındaki iki “S” motifinin ortasından saplı bir güneÅŸ kursu çıkmaktadır ama bu motifin yorumuna yazılı kaynaklarda henüz ulaÅŸamadım. GüneÅŸ (ya da daha çok ay) motifi olduÄŸu gibi zaman zaman haça da dönüştürülmüş, basit şöminelerde küçülmüş ve süslemesiz bir yuvarlak halini aldığı da görülmektedir. Bu kursun iki yanında kibritlik veya çıralık, onun üzerinde de palmet motifi ya da süs eÅŸyaları için taka ÅŸekli verilmiÅŸtir.
Yan ve üst kenar motifler ise neredeyse kalıplaşmış bir şekilde aynı motifi içeren zarf modelinde kabartmalardır. Bu üçgenler Çatalhöyük ve Kapadokya güvercinlik süslemelerindeki üçgen kenar süslemeleriyle aynı ve benzerdir.
Göreme ve Ortahisar’da  iki alçı şömine büyüleyici güzelliklerini XXI. yüzyılın biz sakinlerine ulaÅŸtırabilmiÅŸlerdir. Her iki eve de kasaba sakinleri “Konak” demektedirler. Ortahisar’daki evde aynı odada ayrıca klasik motifli taÅŸ şömine de bulunması, alçı şömineyi yakmamak için yapılmış olma olasılığını güçlendirmektedir. Ortahisar’da XVIII. yüzyıla tarihlenen bu  konakta yan odalarda da klasik motifli taÅŸ şöminelerin olması, büyük bir olasılıkla motiflerin anlamlarını bu yüzyıla dek devam ettirdiÄŸini ifade ediyor olmalı diye düşünüyorum. Alçı şömineli odalarda odaların tüm duvarları çerçeveli panolarla resimlenmiÅŸtir. Özellikle Ortahisar’daki bu nadir ev çok acil müdahaleye muhtaçtır.

“Ä°nsan ömrünü tasvir ediyor”
Bir yanda şömineleri yapıldıkları mekanlarında görerek hemen içimizi saran ateÅŸ ve müzelerde seyrederek artan güvenimiz; diÄŸer yanda Kapadokya’nın antikacı dükkanlarında satılık şöminelerin çeliÅŸkisiyle baÅŸka kıvılcımdan alevlenen ruhumuz… Derinkuyu Suvermez Köyü’nde 1928’lerde bir türkünün kahramanı Ortahisarlı YaÅŸar’ın saklanırken kaldığı odanın şöminesi, (aynı motifler öyle sert taÅŸa yapılmış ki) ÅŸimdi yerinden sökülmüş ahırın önünde dururken, erdem örneÄŸi YaÅŸar’ın alevlere verdiÄŸi anlamları birer birer ziyaretçilerine konuÅŸmaktadır.
Ä°nanın yaÅŸadım ben bir gün; Kayakapı’da yarı karanlık kaya bir odada, şömineye attığım eski sepetin yanarken Avusturyalı turistlerin nasıl video kameralarını alarak koÅŸtuklarını… O kadar anlamlı bir baÅŸlangıcı ve bitiÅŸi vardı ki alevlerin, “insan ömrünü tasvir ediyor” dedi Hitler Ordusu’nda subaylık yapmış bir gazi.
Şöminelerin sadece süs olmadığı da doÄŸrudur; kesmik, tezek, keven, ot ve saman yanarken kenarlarındaki Çatalhöyük üçgen kabartmalarının her saniye hayallerinize prim veren mitolojik ÅŸekiller ve ortasında dönen geniÅŸ haleli bir ay, size ocağın, evrenin modeli oluÅŸunu sunuyor…

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin AÄŸustos 2010 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz. www.cappadociaexplorer.com