Yazan: Yavuz İşçen
Mayıs 2008

Lepidoptera bilimsel adı ile bilinen kelebekler ailesinin dünya üzerinde 200 bine yakın üyesi bulunuyor. Bu sayıları ile dünyada yaşayan canlı türleri arasında kınkanatlılardan sonra en kalabalık grubu oluşturdukları söyleniyor. Bu büyük aile kendi içinde cinslere ve türlere bölünmüş durumda. Gece ve gündüz görülmelerine, kanat bağlantı biçimlerine, renklerine, anten biçimlerine, büyüklüklerine göre sınıflandırılan kelebekler, kabaca kelebekler ve güveler olarak iki ana gruba ayrılıyor. Kelebek ve güveleri ayırt etmek çok zor değil. Sadece gece uçanlar, antenlerinin uçları topuzlu olmayanlar, bazen tüylü tip antenlere de sahip olanlar, konduklarında kanatlarını yukarıda bitiştirmeyenler, kanatları açıkken ters "v" gibi görünenler, genellikle çok parlak ve güzel renkli olmayanlar, biraz kısa boylu ve kilolu olanlar genellikle güve, diğerleri ise kelebektir.

Tırtıldan kelebeğe metamorfoz
Doğada çiçekten çiçeğe uçuşan rengarenk kelebeklerin hayatlarına bu biçimde, yani kelebek olarak başlamamış olduklarını öğrenmek çoğumuz için şaşırtıcı olabilir. Kelebekler, metamorfoz adı verilen ve dört aşamadan oluşan bir başkalaşım süreci geçirerek bildiğimiz kelebek haline gelirler. Yaşama yumurta olarak başlayan kelebek en çok 15 gün içinde yumurtadan çıkarak bizim tırtıl dediğimiz, biyologların ise 'larva' olarak adlandırdıkları şekle bürünürler. Genç tırtıllar aşırı iştahları ile dikkati çekerler. Önce içinden çıktıkları yumurtanın kabuğunu yiyerek işe başlayıp, üzerinde bulundukları bitkinin yapraklarını yiyerek devam ederler. Oburluğun sınırları zorlanarak yaşanan bu süreç, 3-6 hafta, yani larva süresinin sonuna kadar devam eder.
Tırtıl sonradan pupa aşamasına geçer. Pupa evresi, üzerinde yaşanılan bitkinin terk edilerek güvenli bir yer bulunması ve burada inzivaya çekilme ile başlayıp 10-15 gün kadar sürer. Bu sürenin sonunda tırtılı çevreleyen kabuk seyrelir ve içinden çıkılabilecek bir hal alır. Pupa evresinin sonunda kelebek dışarı çıkar ama kanatlar gövdeye yapışık ve bir marul yaprağı gibi buruşuk olarak. Genç kelebeğimizin bu aşamada uçabilmesi için kanatlarına kan ve hava pompalaması gerekir. Kanatların şişirilmesi yaklaşık yarım saat kadar sürer. Kelebeğimiz artık bildiğimiz biçime bürünmüş ve uçmaya hazırdır. Bu andan itibaren kelebeğin ömrü genellikle 2-3 hafta kadardır. Bazı türlerde bu süre 2-3 ayı bulabilir. Kelebeğimizin bu kısa süreye sığdırması gereken epeyce işi var. Tadına bakılacak yüzlerce çiçek ve bir de eş bulmak lazım. Belki de bunun için hiç durmaksızın bir uçma ve koşturmaca içindedirler ne dersiniz?

Türkiye'deki kelebek çeşitliliği
Ãœlkemiz sahip olduÄŸu habitat çeÅŸitliliÄŸi sayesinde birçok hayvan ve bitki türüne ev sahipliÄŸi yapmaktadır. Kelebek çeÅŸitliliÄŸi konusunda da Avrupa'nın en fazla türe sahip ülkesi durumundadır. Ãœlkemizde yeni tespit edilenlerle birlikte sayısı sürekli artarak deÄŸiÅŸen  kelebek türleri 384 adet olarak saptanmıştır. Bütün Avrupa'da bulunan tür sayısının 500 kadar olduÄŸunu söylersek, ülkemizdeki çeÅŸitlilik daha iyi kavranabilecektir. Ãœlkemizde bulunan 384 türden 22 tanesi endemik tür olarak saptanmıştır. Türkiye'de en fazla kelebek DoÄŸu ve Orta Anadolu'da, bozulmamış doÄŸal alanlarda görülmektedir. 1000-2000 metre arası yüksekliklerde daha sık rastlanan kelebeklerin baÅŸ düşmanının bozulan ve tahrip edilen doÄŸa olduÄŸunu söyleyebiliriz.

Kelebek fotoğrafçılığının püf noktaları
DoÄŸada bir kelebeÄŸi fotoÄŸraflamak için peÅŸine takılanların çok iyi bildikleri gibi bu hayvanları konar vaziyette görebilmek pek kolay deÄŸildir. Saatlerce sizi peÅŸlerinden koÅŸturduktan sonra pes ettirebilirler. Peki mükemmel güzellikteki kelebek fotoÄŸraflarını çekenler bunu nasıl baÅŸarıyorlar dersiniz?  En baÅŸta sabır elbette ama iÅŸin bazı püf noktaları da var. Bunun için kelebekleri biraz daha yakından tanımak ve davranışlarını iyi bilmek iÅŸe yarayabilir.
Kelebekler soğukkanlı hayvanlardır. Ortam sıcaklığı 12-13 derece olmadan uçamazlar. Bu bakımdan sıcak ve güneşli havalar onların çoğunlukla uçar halde oldukları zamanlardır. Hava sıcaklığının henüz artmadığı sabahın erken saatleri ile sıcaklığın azalmaya başladığı akşam saatleri kelebeklerin hareketlerinin azaldığı saatlerdir. Eğer bu saatlerde fotoğraflamaya çalışırsak başarı şansımız kesinlikle daha fazla olacaktır. Güneşli havalarda da gölgeliklerde bulunan kelebeklere yaklaşmak daha kolaydır; ya da güneşin önüne bulut geçtiğinde şansımızı zorlamamız daha iyi sonuç verebilir.
Kelebekler gözleri çok iyi gören canlılardır. Bu bakımdan arkadan yaklaşmak daha mantıklıdır. Eğer bir dikiz aynası kullanmıyorlarsa arkalarını daha zor göreceklerini tahmin ediyorum. Kelebekler sağırdırlar, hiç ses duymazlar. Bu bakımdan sessiz olacağım diye telaş etmenize gerek yok. Ancak titreşimleri çok iyi algıladıklarından, yumuşak adımlarla, fazla patırtı etmeden yaklaşmak yine de uygun olur. Bir bireyin peşine takıldıysanız sabırla devam etmek bazen olumlu sonuçlar verebilir. Kovalamacadan bıkan kelebek teslim oluverir. Bir rivayete göre böyle durumlarda başını sevmenize izin verenler bile çıkabiliyormuş!
Kelebekler, nemli topraklarda mola vermeye bayılırlar. Özellikle dere kenarları, su kaynakları gibi yerler bazen çok sayıda kelebeğin işgaline uğrar. Bunun nedeni erkek kelebeklerin üremek için gerekli olan mineralleri nemli topraktan almasıdır. Eğer böyle yerleri keşfederseniz bana da haber verirsiniz herhalde. Çünkü kelebeklere bu durumda yaklaşabilmek çok kolaydır.

Kapadokya'da kaç tür kelebek vardır dersiniz?
Kapadokya'nın doğal vadileri, nemli ve bakir ortamları ile kelebek meraklılarına ve fotoğrafçılarına hazineler sunabilecek nitelikte yerlerdir. Kapadokya'da, kelebek uzmanlarının, hatta koleksiyoncularının peşinde oldukları endemik bir tür var. Zygaena kapadokia adıyla bilinen bu tür aslında bir güve türü. Şu ana kadar görmek nasip olmadı; haziran-temmuz aylarında gece çalışmak gerekeceğe benziyor.
Şimdi sıkı durun, sizlere Kapadokya kelebeklerinin bir listesini veriyorum. Sanırım böyle bir liste ilk kez yayınlanıyor. Listemiz 41 kelebekten oluşuyor. Lütfen bu listeyi ciddi bilimsel araştırmalar sonucu saptanmış bütün türler gibi algılamayın. Kapadokya gezilerim sırasında yaptığım yürüyüşlerde gördüğüm ya da Kapadokya'da bulunduğunu çeşitli kaynaklardan öğrendiğim türlerden oluşmaktadır. Aslında listedeki 2 güve türü hariç hepsini gördüğümü söyleyebilirim. Bunların haricinde görüp de tanımlayamadığım çeşitli türler de var. Ben en iyisi konuyu uzmanlarına bırakarak kelebek meraklılarını Kapadokya vadilerinde yürümeye davet edeyim. Davetimi kabul edenlerin pişman olmayacaklarından eminim.

Kapadokya'nın Kelebekleri Listesi

	Latince Adları Scientific Names	İngilizce Adları English Names	Türkçe Adları Turkish Names
1	Anthocharis cardamines	Orange Tip	Turuncu Süslü Kelebek
2	Aporia crataegi	Black-Veined White	Alıç Kelebeği
3	Arethusana arethusa	False Grayling	Seyit
4	Argynnis niobe	Niobe Fritillary	Niyobe
5	Argynnis pandora	Cardinal	Bahadır
6	Argynnis paphia	Silver-washed Fritillary	Cengaver
7	Chazara briseis	The Hermit	Cadı
8	Chazara persephone	Great Steppe Grayling	Step Cadısı
9	Colias alfacariensis	Southern Clouded Yellow	Türkistan Azameti
10	Colias aurorina	Anatolian Clouded Yellow	Anadolu Azameti
11	Colias crocea	Dark Clouded Yellow	Sarı Azamet
12	Goneptery cleopatra	Cleopatra	Kleopatra
13	Gonepteryx rhamni	Brimstone	Orak Kanat
14	Iphiclides podalirius	Scarce Swallowtail	Erik Kırlangıçkuyruğu
15	Issoria lathonia	Queen of Spain Fritillary	İspanyol Kraliçesi
16	Limenitis reducta	Southern White Admiral	Akdeniz Hanımeli Kelebeği
17	Lycaena phlaeas	Small Copper	Benekli Bakır Kelebeği
18	Lycaena tityrus	Sooty Copper	İsli Bakır Kelebeği
19	Lycaena virgaureae	Scarce Copper	Orman Bakır Kelebeği
20	Maniola jurtina	Meadow Brown	Çayır Esmeri
21	Melanargia hylata	Menetries Marbled White	Azeri Melikesi
22	Melanargia larissa	Balkan Marbled White	Anadolu Melikesi
23	Melanargia syriaca	Syrian Marbled White	Kara Melike
24	Meliteae punica	Algerian Flitillary	Cezayirli Iparhan
25	Minois dryas	Dryad	Kara Hayalet
26	Nymphalis xanthomelas	Yellow-Legged Tortoiseshell	Sarı Ayaklı Nimfalis
27	Pontia daplidice	Bath White	Benekli Melek
28	Papilio machaon	Swallowtail	Kırlangıçkuyruk
29	Parnassius apollon	Apollo	Apollo
30	Pieris brassicae	Large White	Büyük Beyaz Melek
31	Plebeius agestis	Brown Argus	Çok Gözlü Esmer
32	Polygonia c-album	Comma	Yırtık Pırtık
33	Polyommatus corydonius	False Chalk-Hill Blue	Çok Gözlü Yalancı Çilli
34	Polyommatus phyllis	Phyllis Blue	Çok Gözlü İran Mavisi
35	Polyommatus syriacus	Lebanese Adonis Blue	Çok Gözlü Levantin Mavisi
36	Pontia edusa	New Bath White	Yeni Benekli Melek
37	Proterebia afra	Steppe Ringlet	Uygur Güzel Esmeri
38	Pseudochazara anthelea	White-banded Tawny Rockbrown	Anadolu Yalancı Cadısı
39	Thymelicus sylvestris	Small Skipper	Sarı Antenli Zıp Zıp
40	Vanessa atalanta	Red Admiral	Atalanta
41	Zerynthia deyrollei	Eastern Step Festoon	Oriyental Step Fisto KelebeÄŸi
	Güveler
1	Arctia villica	Cream-Spot Tiger	Bağ Çadır Tırtılı
2	Saturnia pyri	Great peacok moth	Gece Tavus KelebeÄŸi
3	Zygaena kapadokia	Cappadocia moth	Kapadokya KelebeÄŸi

Not: Bu yazı Peribacası Kapadokya Kültür ve Tanıtım Dergisi’nin Mayıs 2008 sayısında yayınlanmıştır. Derginin telif hakları ile korunmaktadır. Hiçbir ÅŸekilde kopyalanamaz.
www.cappadociaexplorer.com